Προς μια γεωγραφική προσέγγιση της συνείδησης με εφαρμογή στο τοπίο : η περίπτωση της ελληνικής υπαίθρου

Abstract

Μέχρι σήμερα, η επιστημονική προσέγγιση της έννοιας της «συνείδησης», συμπεριλαμβανομένης και της συγγενούς της έννοιας της «συνειδητότητας», είναι κυρίως ανθρωποκεντρική, αφού έχει διερευνηθεί και διερευνάται μέσω της Φιλοσοφίας, της Ψυχολογίας, της Φυσικής και της Βιολογίας/ Νευροεπιστήμης, που εστιάζουν είτε στις λειτουργίες του ανθρώπινου εγκεφάλου/ νου/ σώματος, είτε σε ενσωματωμένους κώδικες ανθρώπινης ηθικής. Σκοπός της διατριβής είναι η παρουσίαση μιας ολοκληρωμένης γεωγραφικής, «περισσότερο-από-ανθρωποκεντρικής» προσέγγισης της μελέτης της ανθρώπινης συνείδησης, στη διαμόρφωση της οποίας υποστηρίζεται ότι συμβάλλει καθοριστικά ο παράγοντας «χώρος», μέσω της σχέσης του ανθρώπου με αυτόν. Η διερεύνηση της ανθρώπινης συνείδησης, όσον αφορά σε ζητήματα χώρου, αποδίδεται με τον όρο «χωρική συνείδηση», η οποία διαμορφώνεται από την αντίληψη, το συναίσθημα και την συμπεριφορά, όπως αυτά υπεισέρχονται στους κάθε είδους συσχετισμούς και αλληλεπιδράσεις ανθρώπου και χώρου. Επίσης, η παρούσα διατριβή προχωρά στην εφαρμογή της εν λόγω γεωγραφικής προσέγγισης της συνείδησης μέσω του τοπίου, ως της καταλληλότερης χωρικής μονάδας ανάλυσης της συνείδησης, αναπτύσσοντας ένα μοντέλο «τοπιακής συνείδησης», το οποίο εφαρμόζεται στην ελληνική ύπαιθρο, και συγκεκριμένα στο νησί της Λέσβου και στην περιοχή της Αρκαδίας. Η εμπειρική έρευνα έδειξε ότι υπάρχει συγκεχυμένη, και όχι ξεκάθαρη, αντίληψη του τοπίου, και η σχέση του σύγχρονου Έλληνα/ ίδας με το τοπίο είναι ελλειμματική και προβληματική (προβληματική ανάγνωση, εννοιολόγηση, νοηματοδότηση, κλπ). Το τοπίο γίνεται κυρίως αντιληπτό ως εικόνα και ταυτίζεται με τις έννοιες «φύση» και «περιβάλλον» (κυριαρχεί η παράδοση της «καθαρής φύσης»). H διαμόρφωση συνείδησης τοπίου του σύγχρονου Έλληνα/ ίδας βρίσκεται σε πρώιμο στάδιο, καθότι οι Έλληνες/ ίδες, δεδομένης της περιορισμένης τους αντίληψης τοπίου, αρχίζουν μεν να (επαν)αναπτύσσουν το συναίσθημα για το τοπίο (είναι ιδιαίτερα σημαντικός ο ρόλος των συναισθημάτων και βιωμάτων στην αξιολόγηση του τοπίου), ωστόσο επιδεικνύουν ένα άθροισμα αρνητικών συμπεριφορών προς αυτό. Από την έρευνα προκύπτει διχασμός απόψεων για τη σημαντικότητα των προβλημάτων του τοπίου και παρατηρούνται αντιφάσεις και αναντιστοιχία λόγων και πράξεων όσον αφορά συμπεριφορά των πολιτών στο τοπίο. Παράλληλα, οι ενέργειες ορθής διαχείρισής του τοπίου είναι περιορισμένες. Από την παρούσα έρευνα επίσης προκύπτει ότι οι κάτοικοι της πόλης αντιλαμβάνονται, βιώνουν και συναισθάνονται το τοπίο της υπαίθρου πρωτίστως ως συμβολικό αγαθό/ μόρφωμα, ενώ οι κάτοικοι της υπαίθρου το αντιλαμβάνονται, το βιώνουν και το συναισθάνονται περισσότερο ως παραγωγικό αγαθό/ μόρφωμα, λόγω της ανάγκης επιβίωσής τους από αυτό. Κατά συνέπεια, σήμερα δεν υπάρχει διαμορφωμένη συνείδηση τοπίου στην Ελλάδα, αλλά θεωρείται ότι υπάρχουν οι προϋποθέσεις ανάπτυξής της, κυρίως μέσω της παιδείας, της καλλιέργειας συμμετοχής της κοινωνίας των πολιτών στην προστασία, στη διαχείριση και στον σχεδιασμό του τοπίου αναγνωρίζοντας τον ρόλο, την αξία και τη σημαντικότητα των τοπίων τους, αλλά και, γενικότερα, μέσω ανάπτυξης μιας στρατηγικής για το τοπίο σε εθνικό επίπεδο.Η διαμόρφωση της συνείδησης του τοπίου επηρεάζεται από: α) τη σχέση του ανθρώπου με το τοπίο ως τόπο κατοικίας και καθημερινό βίωμα και την αίσθηση του τοπίου ως «κοινού αγαθού», ως αναφαίρετο δικαίωμα αλλά και βασική υποχρέωση και β) από τη μόρφωση, και ευρύτερα από την παιδεία, που οδηγεί σε μια πιο βαθιά και ολοκληρωμένη προσέγγιση, αντιμετώπιση και κατανόηση των προβλημάτων του τοπίου και των αιτιών τους, ενώ η έλλειψη μόρφωσης/ παιδείας οδηγεί σε μια πιο συγκεχυμένη και προβληματική αντίληψη του τοπίου, αλλά και συγκεχυμένα ή σε προβληματική ανάπτυξη/ καλλιέργεια συναισθημάτων ως προς τις σχέσεις ανθρώπου και χώρου. Η μόρφωση/ παιδεία σε συνδυασμό με το άμεσο βίωμα της υπαίθρου και την αίσθησή του ως «κοινού αγαθού» οδηγούν σε μια πιο βαθιά και ολοκληρωμένη προσέγγιση του τοπίου και προς την καλλιέργεια μιας τοπιακής συνείδησης.Η εφαρμογή του μοντέλου της συνείδησης του τοπίου μπορεί να συνεισφέρει σε όλα τα ζητήματα τα σχετικά με το τοπίο όπως στην εκπαίδευση/ κατάρτιση, στην έρευνα, στην ανάπτυξη πολιτικής, σε θέματα σχεδιασμού και στην καλύτερη εφαρμογή της Ευρωπαϊκής Συνθήκης του Τοπίου.

The term, referring to the state of “conscience”, is directly related with the essence of being human. Until recently, the study of human “conscience” has mainly been anthropocentric, leaning on Philosophy, Psychology, Physics and Biology/ Neuroscience, and focusing either on the functions of human brain/ mind/ body, either on ethical codes embodied in humans. Such research focused on the human factor, separating the human object of study from its specific context. Thus, “conscience” has not yet adequately investigated and theorized from a relational point of view. Since it constitutes a much-employed concept both in common speech and in certain social scientific fields, it merits further research interest and testing in real-life situations—the task undertaken by this thesis. This thesis delves into the concept of “conscience” in the context of social sciences, aiming to introduce and theorize a geographical approach to human conscience. The objective of this thesis is the introduction of the first integrated geographical, “more-than-anthropocentric” approach to the study of human conscience, to which the factor of “space” is argued to be of paramount significance. The application of the study of conscience to spatial matters is expressed by the term “spatial conscience”; it is determined by all sorts of human-space interrelations and interactions and shaped through human perception, emotion and behaviour. The thesis further proceeds to the application of the geographical approach to conscience through the landscape, as the most appropriate spatial unit for the analysis of conscience, and develops a model of ‘landscape conscience’ that pulls together human perceptions, emotions and behaviours deriving from, expressed through and affecting human-space interrelationships. This ‘model of spatial conscience’ is intended as a conceptual and analytical tool in the assessment, development and improvement of human spatial/ landscape conscience, in the context of landscape planning, research, education, policy formulation and implementation through public participation, etc. The particular landscape conscience model aims at the advancement of landscape theory and furthermore, it specifically purports to contribute to a broader and more effective and in-depth application of the European Landscape Convention (ELC) among European countries that lag in this respect. In fact, such an understanding, analysis and interpretation of human-landscape interactions on the basis of landscape conscience is essential and imperative if public participation and governance are to be engaged in landscape conservation, management and planning (in the context of ELC aims at more balanced human-landscape interrelations and a higher quality of life). The model is applied in the Greek countryside, and specifically on the island of Lesvos Island and in the region of Arcadia.The empirical research shows that there is an indistinct and indefinite perception of landscape and that the relationship of Greeks with their landscape is deficient, unbalanced and problematic (problematic interpretation, notion, meaning, etc). Landscape is mainly perceived as a picture and is identified with “nature” and “environment” (dominance of the “landscape as pure nature” tradition). The formulation of landscape consciousness in modern Greeks is in prime level, thus considering their restrained landscape perception, they may begin to (re)evolve landscape emotion (particularly important is the role of emotions and experiences in landscape evaluation and the influence of the physiognomy/ character of the place of habitat/ home in rural dwellers –‘landscape as home’), but they display a sum of negative behaviours towards the landscape. In addition, it is regarded that high rates of negative behaviours towards the landscape have been observed. The survey reveals a discord of aspects regarding the importance of landscape problems comes out and contradictions and lack of conformity of speech and actions in terms of lay landscape behaviour, while the efforts of landscape’s proper management have been restricted. In general, the ‘rural landscape’ is more considered as a symbolic rather than productive by urban dwellers and as productive rather than symbolic by the rural dwellers. Consequently, there is not a formulated landscape conscience in modern Greece, but it is suggested that there are preconditions for the development, especially through education and culture, through the public participation in the protection, management and planning of the landscape, by recognising its role, value and significance, and through the development of a national landscape strategy. In general, the formulation of landscape consciousness is affected by: a) the relationship of humans with their landscapes as places of habitat and everyday life and the sense of landscape as a “common good”, as an entail right and responsibility for everyone, and b) educational/ cultural background; since the appropriate educational/ cultural background leads to a more deeper and more complete approach, confrontal and understanding of landscape problems and their causes, while the lack the appropriate educational/ cultural background leads to an indistinct and problematic landscape perception and more confused and problematic emotional development regarding the human-space interrelationships.The application of the model of landscape conscience could contribute to all matters pertaining to the landscape, such as education/ training, research, policy formation, planning issues and the proper implementation of the European Landscape Convention.