Γελοιογραφία και πολιτική κριτική στην μετεμφυλιακή Ελλάδα 1950 - 1974

Abstract

Η παρούσα διδακτορική διατριβή μελετά τις γελοιογραφίες που δημοσιεύτηκαν κατά την χρονική περίοδο 1950 – 1974 σε τέσσερις μεγάλες σε κυκλοφορία πολιτικές εφημερίδες της μετεμφυλιακής Ελλάδας (Τα Νέα, Η Μεσημβρινή, Η Αυγή και Η Ελεύθερη Ελλάδα), οι οποίες έδειξαν ιδιαίτερη εμπιστοσύνη στα χιουμοριστικά σκίτσα (σημ. από τα τέσσερα έντυπα συγκεντρώθηκαν 5334 γελοιογραφίες), τα οποία μεταβίβαζαν με άμεσο τρόπο όλα όσα συνέβαιναν στο χώρο της πολιτικής αλλά και της κοινωνίας γενικότερα. Η επιλογή του θέματος φανερώνει και την θεωρητική της αφετηρία. Την αποδοχή δηλαδή της κριτικής ως κύριο συστατικό της πολιτικής γελοιογραφίας. Οι γελοιογράφοι με την άρθρωση μιας “πειστικής” πολιτικής κριτικής προσπαθούσαν να κατοχυρωθούν ως σχολιαστές της πολιτικής επικαιρότητας και να διακωμωδήσουν τα πολυάριθμα πολιτικά και ιστορικά γεγονότα όχι μόνο στην ελληνική επικράτεια αλλά και παγκοσμίως. Ο τρόπος λοιπόν αντικατοπτρισμού της πολιτικής επικαιρότητας μας αναγκάζει να επικεντρωθούμε στη γλώσσα και στο λόγο των σκίτσων ως αναλυτική κατηγορία. Η πολιτική γελοιογραφία μέσα από την παρούσα έρευνα αντιμετωπίζεται ως ιστορική πηγή με στόχο να αναλυθούν όψεις της πολιτικής της νεοελληνικής κοινωνίας μετά τον Εμφύλιο. Τα μεθοδολογικά και ερμηνευτικά εργαλεία για την ερμηνεία των σκίτσων αναζητούνται από την ιστορία των καλών τεχνών, των σπουδών του φύλου, την πολιτική ιστορία, την κοινωνιολογία της κοινής γνώμης, των μαζικών επικοινωνιών και των Visual Studies. Ταυτόχρονα η επεξεργασία των γελοιογραφιών πραγματοποιείται κάτω από δύο άξονες: α) την κωδικοποίηση των οπτικών μοτίβων, των μεταφορών και γενικότερα της γλώσσας της γελοιογραφίας και β) την σχέση των σκίτσων με άλλες ιστορικές πηγές αλλά και τον πολιτισμικό κώδικα της εποχής. Μέσα από την ανάλυση θα αναδειχθεί η ιδιαιτερότητα των σκίτσων ως ιστορική πηγή. Η πρωτοτυπία αυτής της εργασίας έγκειται στη διαπραγμάτευση του ελληνικού πολιτικού παρελθόντος, χρησιμοποιώντας τις γελοιογραφίες ως κύρια πηγή. Φιλοδοξία της είναι να αναλύσει την εδραίωση των γελοιογραφιών ως μορφή πολιτικού λόγου και να αναδείξει τον τρόπο με τον οποίο μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως τεκμήρια για την μελέτη και άλλων ιστορικών περιόδων. Εξάλλου οι γελοιογραφίες είναι ευρήματα γιατί μέσα από το βλέμμα των δημιουργών τους σκιαγραφούν γεγονότα και ιχνογραφούν τους πρωταγωνιστές τους. «Γιατί αν η ιστορία διδάσκει», τονίζει ο Δημήτρης Σαπρανίδης. «τότε η πιο διδακτική ιστορία είναι εκείνη που “γράφεται” με τις γελοιογραφίες, που δεν κρύβονται τα λάθη και τα ελαττώματα ενός λαού. Και η γελοιογραφία είναι ο καθρέφτης του» (Δημήτρης Σαπρανίδης (2006), σελ. 9).

The present dissertation is dedicated to the study of the political cartoons published during the period 1950 - 1974 in four high-circulation political newspapers in post Civil War Greece (Ta Nea, Mesimvrini, Avgi and Eleftheri Ellada), which showed great confidence in humorous sketches (5334 cartoons were collected from the four papers) transferring directly everything happening in the world of politics and in society as a whole. The choice of the topic reveals its theoretical starting point. That is the acceptance of criticism as a major component of the political cartoons. Through the articulation of “convincing” political criticism the cartoonists were trying to establish themselves as commentators on political events and to ridicule the numerous political and historical events not only in Greece but worldwide as well. The way the political situation is reflected forces us to focus on the language of the cartoons as a specific category. In this survey the political cartoon is treated as a historical source in order to analyze aspects of Greek politics after the Civil War. The methodological and interpretive tools for the interpretation of the cartoons are sought in the history of Fine Arts, Gender Studies, Political History, Sociology, public opinion, mass communication and Visual Studies. At the same time, the processing of cartoons is carried out in two areas: a) the coding of visual patterns, metaphors and the language of cartoons in general, b) the relationship of the cartoons with other historical sources and the cultural code of that time. Through this analysis will highlight the specificity of the cartoons as a historical source. The originality of this thesis lies in the negotiation of Greek political past using cartoons as a primary source. It aims to analyze the establishment of the cartoons as a form of political speech and to highlight how they can be used as evidence for the study of other historical periods as well. Moreover, the cartoons can be considered as findings because they outline facts and sketch their characters through the eyes of their creators. “Because if history teaches,” says Dimitris Sapranidis, “then the most instructive story is that “written” by cartoons, where no mistakes or flaws are hidden. The cartoon is the reflection of people.” (Dimitris Sapranidis (2006), p. 9).