Οι πολιτικές του δώρου : κοινωνικές και πολιτισμικές διαστάσεις της εθελοντικής εργασίας με πρόσφυγες

Abstract

Η διατριβή αποτελεί μία μελέτη του «εθελοντισμού» από ανθρωπολογική σκοπιά, μία εθνογραφική προσέγγιση μη κυβερνητικών οργανώσεων και πρακτικών εθελοντικής εργασίας με πρόσφυγες. Βασισμένη σε επιτόπια συμμετοχική έρευνα που πραγματοποιήθηκε από το 2002 έως το 2004 στην Αθήνα, η διατριβή εστιάζει στους πολλαπλούς λόγους κατασκευής του «σύγχρονου εθελοντισμού». Η αντιπαραβολή δύο περιπτώσεων –εθελοντών που «δουλεύουν» με πρόσφυγες στον «δρόμο» και σε «καταυλισμούς»– αναδεικνύει την πολυπλοκότητα του φαινομένου και τις πολιτικές διαστάσεις σύγχρονων μορφών οργανωμένης κοινωνικότητας σε ένα πλαίσιο όπου η συνάφεια είναι προσανατολισμένη στην εθνο-πολιτισμική ομοιότητα. Ιδιαίτερα από την δεκαετία του 1990 σημειώνεται αύξηση των εθελοντικών οργανώσεων και των δημόσιων συζητήσεων γύρω από τον «εθελοντισμό», εξέλιξη η οποία συνδέεται στενά με την ανάδυση της έννοιας της «κοινωνίας των πολιτών». Παράλληλα, η συγκυρία χαρακτηρίζεται από την επαγγελματοποίηση του «εθελοντισμού» Ο σύγχρονος «εθελοντισμός» οργανώνεται στο πλαίσιο μίας θεσμοθετημένης κοινωνικότητας (μη κυβερνητικές οργανώσεις), διέπεται από κανονισμούς και συμβάσεις, είναι συχνά ενταγμένος σε υπαλληλικού τύπου σχέσεις –ιεραρχίες, εποπτεία εργασίας από αρμόδιους «ειδικούς»– και περιλαμβάνει εκπαιδευτικές διαδικασίες –«σεμινάρια εκπαίδευσης εθελοντών»– και βαθμούς εξειδίκευσης –ανάλογα με τις διαφορετικές ομάδες στις οποίες επικεντρώνεται–, ενώ συχνά συνδέεται με τις επαγγελματικές επιδιώξεις των συμμετεχόντων. Οι πολιτικές του «εθελοντισμού» αναδεικνύονται στις υπό μελέτη περιπτώσεις μέσα από τις πολιτισμικές ορίζουσες της κοινωνικότητας με όρους «αγάπης» και «αλληλεγγύης» και με αναφορά σε θρησκευτικές και πολιτικές συνδηλώσεις αντίστοιχα. Μέσα από την πρακτική και τη συνάφεια με τους πρόσφυγες προκύπτουν διαφορετικές ποιότητες. Τόσο οι street-workers στον «δρόμο» (παλιά εγκαταλελειμμένα κτίρια), όσο και οι εθελόντριες στον «καταυλισμό» επιχειρούν να εγκαθιδρύσουν ευταξία και να ελέγξουν την ζωή των προσφύγων. Στην περίπτωση του «καταυλισμού», οι εθελόντριες αναγνωρίζουν ότι η εποπτεία και το «νοικοκύρεμα» του χώρου εντάσσεται στα καθήκοντά τους. Από την άλλη, οι street-workers επιχειρούν να μετατρέψουν «τον δρόμο» σε «σπίτι». Το δώρο, με τη μορφή της υλικής προσφοράς, παίζει καταλυτικό ρόλο στην κοινωνικότητα. Αν οι πρόσφυγες στο συμφραζόμενο του «καταυλισμού» προσλαμβάνονται ως «φιλοξενούμενοι» (όπως σε επίπεδο κρατικής ρητορικής πρόσφυγες και μετανάστες προσλαμβάνονται ως «φιλοξενούμενοι» στην χώρα), στον «δρόμο» οι πρόσφυγες είναι «δυνάμει οικοδεσπότες». Στις κυριακάτικες επισκέψεις τους οι εθελοντές απολαμβάνουν τη «φιλοξενία» των προσφύγων αντιστρέφοντας κυρίαρχα ιεραρχικά σχήματα. Όταν η σχέση περιγραφεί με όρους αμοιβαιότητας, τότε υπερβαίνει η ανάλυση το δυαδικό σχήμα της πειθάρχησης και την συνακόλουθη παθητικοποίηση του αποδέκτη του εθελοντισμού.