Υλικός πολιτισμός, κοινωνική οργάνωση και μνήμη: κειμήλια και αντικείμενα «λαϊκής τέχνης και χειροτεχνίας» στη Σκύρο και η κυκλοφορία τους μέσα και έξω από τα όρια του τοπικού

Abstract

Η παρούσα διατριβή αφορά τις πολλαπλές σημασίες και αξίες που αποκτούν τα διάφορα κειμήλια και τα σύγχρονα χειροτεχνικά προϊόντα, στα πλαίσια διαδικασιών που σχετίζονται με την αναδιάρθρωση και την αναπαραγωγή της σκυριανής ταυτότητας. Ξεκινώντας από την κυκλοφορία ενός συνόλου ειδών πολυτελείας στο Αιγαίο και στη Σκύρο από τον 16ο αιώνα μέχρι τις αρχές του 20ού, εξετάζονται οι συνθήκες κάτω από τις οποίες αυτά τα αντικείμενα μετατρέπονται σε πολυσήμαντα κειμήλια και η επίδρασή τους στις τοπικές τέχνες και στην τοπική κοινωνία. Στη συνέχεια αξιολογούνται οι σημερινές πρακτικές και λόγοι που είναι συναφείς με τη διακόσμηση του σπιτιού και την παραγωγή και την κατανάλωση ειδών «λαϊκής τέχνης και χειροτεχνίας», συγκριτικά με τους μετασχηματισμούς της τοπικής κοινωνίας κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα και στο ευρύτερο εθνικό πλαίσιο. Στην προσέγγιση που ακολούθησα, ο υλικός πολιτισμός και ειδικότερα τα αντικείμενα τέχνης δεν συμβολίζουν μόνο, ή μεταβιβάζουν μηνύματα, αλλά «κάνουν» πράγματα στον κόσμο και αποτελούν κομμάτι της ταυτότητας των εμπλεκόμενων υποκειμένων (Gell 1998, Tilley 2001). Επομένως δεν μπορούν απλώς να νοούνται ως αντανάκλαση ή καθρέφτισμα της ατομικής και της συλλογικής ζωής καθώς και της κοινωνικής οργάνωσης και της ιδεολογίας. Υπό το πρίσμα αυτό μπορούμε να πούμε, ότι σε αυτή τη διατριβή περιγράφεται ο αγώνας των Σκυριανών στο να μεταπλάσσουν τον υλικό τους πολιτισμό, μεταμορφώνοντας έτσι τον ίδιο τους τον εαυτό σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Η αναγκαστική πώληση των κειμηλίων σε διάφορες φάσεις από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι και σήμερα, για παράδειγμα, υπήρξε ένα πρόβλημα που βρήκε εν μέρει τη λύση του στην εισαγωγή νεότερων διακοσμητικών αντικειμένων που έμοιαζαν με τα παλαιά, στην αντικατάστασή τους από ντόπια αντίγραφα, όσον αφορά τα ξένα σκεύη, και στην αναπαραγωγή και στην αναδιαμόρφωση των τοπικών μορφών τέχνης. Επειδή ακριβώς η πώληση αυτών των κειμηλίων μεταξύ των κοινωνικών στρωμάτων και εκτός νησιού σήμαινε την απώλεια ενός κομματιού της οικογενειακής και της τοπικής ιστορίας και ταυτότητας αντίστοιχα, η αντικατάστασή τους με «μοντέρνα» αντικείμενα και αγαθά, όπως η εκπαίδευση, δεν μπόρεσε να απαλείψει την αξία τους ως ενδείκτες εξουσίας και ταυτότητας. Προς αυτή την κατεύθυνση ιδιαίτερα σημαντικός ήταν ο ρόλος των διάφορων λαογράφων και λογίων, οι οποίοι ανέδειξαν τον «παραδοσιακό» χαρακτήρα του νησιού μέσα από δημοσιεύσεις και με τη γενικότερη δραστηριότητά τους ήδη από τη δεκαετία του 1920, καθώς και των κρατικών φορέων όπως ο ΕΟΜΜΕΧ και ο ΕΟΤ από την δεκαετία του 1960 και μετά. Η αξία των κειμηλίων και των προϊόντων της τοπικής τέχνης αναδείχτηκε περαιτέρω με το ενδιαφέρον των τουριστών και με τη δημιουργία του τοπικού λαογραφικού μουσείου την ίδια εποχή. Η ανταπόκριση των τεχνιτών ως προς τη ζήτηση των προϊόντων τους, τόσο από τους Σκυριανούς όσο και από τους διάφορους «ξένους», εξετάζεται στο πλαίσιο της τοπικής αγοράς και των συνδέσεων αυτής με την ευρύτερη εθνική και διεθνή αγορά χειροτεχνικών προϊόντων. Συγχρονικά, αλλά και σε σχέση με την προφορική ιστορία και τη σχετική βιβλιογραφία, εξετάζεται επίσης η συμβολή των τεχνιτών στην ανάπλαση της τοπικής ταυτότητας και η θέση τους στην τοπική κοινωνία. Με παρόμοιο τρόπο περιγράφονται οι στρατηγικές που σχετίζονται με τις επιλογές διακόσμησης του σπιτιού και η προσκόμιση τοπικών χειροτεχνιών και ξένων διακοσμητικών αντικειμένων.