Δίκαιο και εξουσία: το κράτος δικαίου ως δίκτυο κοινωνικής προστασίας και η συμβολή του στον κοινωνικό μετασχηματισμό

Abstract

Αντικείμενο της διατριβης αποτελεί η διερεύνηση των συνθηκών και των τρόπων, υπό τις οποίες και με τους οποίους ένα κλασικό (φιλελεύθερο) κράτος δικαίου μπρεί να μετεξελιχθεί σε κοινωνικό κράτος. Με αφετηρία τον κοινό τόπο, ότι το κράτος δικαίου αποτελεί πολιτισμικό μόρφωμα αποκλειστικά της αστικής δημοκρατίας, η διατριβή επιχειρεί να ανιχνεύσει τις δομικές ιδιαιτερότητες, που το μόρφωμα αυτό εμφανίζει ως προς τη δυνατότητα καθώς και την πιθανότητα να συμβάλλει στο μετασχηματισμό του συνόλου της δημοκρατικής κοινωνίας προς μια αταξική κοινωνία αντικειμενικής δικαιοσύνης και ουσιαστικής κοινωνικής ισότητας. Στα πλαίσια της παραπάνω προσπάθειας εξέτασα το κράτος δικαίου στις δυο όψεις του: αφενός ως κοινωνικοπολιτισμικό μόρφωμα (μη καταστατικής μορφής) και αφετέρου ως διαδικαστικό μοντέλο απονομής δικαιοσύνης (νομικό σύστημα). Ως διαδικαστικό μοντέλο το κράτος δικαίου είναι ένα αυτοαναφερόμενο σύστημα, υπό την έννοια ότι νομιμοποιεί την κοινωνική πραγματικότητα μέσω συγκεκριμένων (νομικών) διαδικασιών, οι οποίες θεσμίζονται βέσει παγίων δημοκρατικών αρχών και αξιών και για το λόγο αυτό παραμένουν συγκεκριμένες και αμετάλλακτες. Από τ ην άποψη αυτή το κράτος δικαίου είναι ένα 'κλειστό' σύστημα, που δεν μπορεί να λειτουργήσει κοινωνικά χωρίς την κινητοποίηση και, γενικότερα, χωρίς τη χρήση των διαδικασιών του. Ως πολιτισμικό όμως μόρφωμα στηριζόμενο στις ίδιες αστικές αξίες και αρχές(ελευθερία-ισότητα) δεν μπορεί παρά να διατηρεί μιαν 'ανοιχτή'δομή, η οποία διαμορφώνεται αναπόφευκτα σε σχέση με το ιστορικά προσδιοριζόμενο κοινωνικό περιεχόμενο των αξιών αυτών, που δεν μπορεί να είναι ποτέ το ίδιο. Προιόντος του ιστορικού χρόνου το κράτος δικαίου εμπλουτίζεται, ούτως ειπείν, με νέες ή νεοπροσιοριζόμενες κοινωνικές αξίες, που είναι οι αξίες μέσω των οποίων εκφράζονται οι εκάστοτε κοινωνικές ανάγκες, οι ιδεολογικές τάσεις και οι συλλογικές διεκδικήσεις, έτσι όπως διαμορφώνονται ανάλογα με τις αντικειμενικές συνθήκες, που κάθε φορά (ιστορική στιγμή) επικρατούν. Στο σημεό αυτό οι διαδικασίες νομιμοποίησης του κράτους δικαίου καλούνται είτε να παρεμποδίσουν (μέσω του αναγκαστικού χαρακτήρα τους) τη διάδοση και κατίσχυση των εκάστοτε νεοεμφανιζόμενων κοινωνικών αρχών και αξιών, είτε, αντίθετα, να προωθήσουν και να επιβάλλλουν τη διάδοση και κατίσχυσή τους. Στη δεύτερη περίπτωση (και μόνον) το κράτος δικαίου έχει τη δυνατότητα να συμβάλλει στον κοινωνικό μετασχηματισμό προωθώντας, ως δίκτυο,πλέον, κοινωνικής προστασίας, την κοινωνιοκεντρική ερμηνεία των δημοκρατικών αρχών και αξιών και χρησιμοποιώντας τις διαδικασίες του αποκλειστικά για να νομιμοποιήσει την κάθε φορά αντίστοιχη ερμηνεία.