Χρωματολογία Θεοφράστου του Ερέσιου: αναλύσεις, ταυτοποίηση, συμβολή στην ανάδειξη έργων πολιτιστικής κληρονομιάς

Abstract

Με τον όρο Χρωματολογία του Θεόφραστου εννοούμε το σύνολο των αναφορών που ο Θεόφραστος παραθέτει στο έργο του Περί Λίθων σχετικά με ορυκτά και γαίες που χρησιμοποιήθηκαν στην εποχή του από τους ζωγράφους για παραγωγή χρωστικών υλών. Ο ίδιος ο συγγραφέας τονίζει ότι η κατηγοριοποίηση των ορυκτών χρωστικών που κάνει, γίνεται με βάση την κατάταξη που οι ίδιοι οι ζωγράφοι χρησιμοποιούσαν. Η εκτενής αναφορά με περιγραφή των ιδιοτήτων της κάθε χρωστικής ορυκτής ουσίας στο κείμενο του Περί Λίθων αποτελεί την αρχαιότερη γραπτή πηγή στο είδος της. Στο έργο αυτό στηρίχθηκαν ο Πλίνιος, ο Βιτρούβιος, ο Διοσκουρίδης και μεταγενέστεροι συγγραφείς. Β) Η παρούσα εργασία με βάση το έργο του Θεόφραστου Περί Λίθων διαπραγματεύεται πρώτον την τεκμηρίωση των αναφορών του κειμένου εάν και κατά πόσο ισχύουν, κατά δεύτερο την διασαφήνιση σχετικά με τις ίδιες τις αναφορές δηλαδή την ταύτιση των όρων που ο Θεόφραστος χρησιμοποιεί με τα αντίστοιχα ορυκτολογικά είδη, την επίλυση προβλημάτων που γεννώνται σχετικά με την ώχρα και το ιδιαίτερο χρώμα που αυτή έχει σε σχέση με το ορυκτό κίτρινη σανδαράχη, την αιτιολόγηση της εκτίμησης από τον Θεόφραστο της ποιότητας της μίλτου της Κέας, την περίπτωση της μηλίας γης. Η σημασία του όλου εγχειρήματος έγκειται στο γεγονός ότι συλλέχθηκαν τα δείγματα των ορυκτών χρωστικών από τις ακριβείς θέσεις που ο Θεόφραστος αναφέρει. Είναι η πρώτη φορά που γίνεται συστηματική και σε τέτοια έκταση συγκέντρωση τόσο ετερογενούς υλικού με το συγκεκριμένο σκεπτικό. Γ)Οι θέσεις από όπου προέρχονται τα δείγματα είναι: αρχίζοντας από ανατολάς προς δυσμάς: Λαζουρίτης από την Λίμνη Βαϊκάλη (Σιβηρία), Λαζουρίτης από την Κοιλάδα Κόκτσα (Αφγανιστάν), Κίτρινη και κόκκινη ώχρα από το Τσαβουσίν (Καππαδοκία), κιννάβαρη και όρπιμεντ από το Ορυχείο Ελμπρούζ (Καύκασος), χρυσόκολλα από το Ορυχείο Εϊλάτ (Ισραήλ), κίτρινη ώχρα από το Ορυχείο Σκουριώτισσας (Κύπρος), δείγματα από διάφορες θέσεις της Σάμου, καολίνης Μήλου, πηλός και αιματίτης από την περιοχή Αγιόχωμα στη Λήμνο, αιματίτης από την Κέα, αζουρίτης, μαλαχίτης, κίτρινη ώχρα, αιματίτης από τα αρχαία μεταλλεία αργύρου του Λαυρίου, γύψος από το Δελβινάκι (Ήπειρος), κιννάβαρη από τα μεταλλεία του Αλμάντεν (Ισπανία), αρχαιολογικά δείγματα κονιαμάτων με χρωστική από την Ιερά Μονή Σινά, από την ανασκαφή στο Ακρωτήρι Θήρας, από την αρχαία ακρόπολη Ολύνθου Χαλκιδικής και αυτούσιων χρωστικών υλών από το Μουσείο Κεραμεικού Αθήνας Γ’ ΕΠΚΑ, από την Αρχαιολογική έκθεση Κηφισιάς Β’ ΕΠΚΑ, Δ) Η ταυτοποίηση των δειγμάτων έγινε με την χρήση Ηλεκτρονικής μικροσκοπίας Σάρωσης σε ζεύξη με μικροαναλυτή φθορισμού ακτίνων-Χ, με Περίθλαση ακτίνων-Χ, με φασματοσκοπία Ράμαν, με φασματοσκοπία υπερύθρου με μετασχηματισμό Φουριέ, με υπέρυθρη φωτοακουστική φασματοσκοπία, με φασματοσκοπία μάζας με ζεύξη πλάσματος, με οπτική μικροσκοπία. Ε) Στον τομέα της πειραματικής αρχαιολογίας αναπαράχθηκαν το λευκό του μολύβδου το αναφερόμενο ως ψιμύθιο και το πράσινο του χαλκού ή ιός χαλκού με βάση την ακριβή αναφορά του κειμένου του Περί Λίθων. Επίσης έγινε αναπαραγωγή του αιγυπτιακού μπλε του ονομαζόμενου από τον Θεόφραστο ως κύανου αιγύπτιου με χρήση παραδοσιακών υλικών. ΣΤ) Τα αναλυτικά αποτελέσματα των διαφόρων μεθόδων συγκεντρώνονται σε μια βάση δεδομένων η οποία συνεχώς θα είναι διαθέσιμη σε ανάπτυξη με σκοπό να αποτελέσει στο μέλλον υλικό αναφοράς αφού η προέλευση των δειγμάτων είναι σε άμεση συνάφεια με μία γραπτή πηγή του 4ου αιώνα π.Χ. Ζ) Το σύνολο των αναφερομένων θέσεων για εξόρυξη χρωστικών υλών από τον Θεόφραστο επιβεβαιώθηκε ως ακριβές. Επιβεβαιώθηκε η αναφορά του Θεόφραστου για γύψο στην περιοχή της αρχαίας Τυμφαίας (‘Ηπειρο). Διαλευκάνθηκε ο ακριβής προσδιορισμός των γεωγραφικών ορίων της ονομαζόμενης από τον Θεόφραστο Καππαδοκίας η οποία διαφέρει από την σύγχρονη αφού εκτείνεται στην βόρεια ακτή της Μ. Ασίας στην περιοχή του Πόντου. Αναφορικά με την μηλία γη προτείνεται η πιθανότητα, η ιδιαιτερότητα της να οφείλεται στην παρουσία διοξειδίου του τιτανίου στον καολίνη. Αναφορικά με την μίλτο της Κέας προτείνεται η πιθανότητα να πρόκειται για μία μολυβδούχα φάση σε αιματιτική ώχρα, δηλ. υλικού σπάνιου που δικαιολογεί και το κόστος του και την μονοπωλιακή πολιτική που οι Αθηναίοι εφήρμοσαν στις πόλεις της Κέας. Αναφορικά με την περίπτωση της ώχρας της οποίας το χρώμα δεν διαφέρει από αυτό της κίτρινης σανδαράχης, προτείνεται το ορυκτό γιαροσίτης το οποίο εντοπίστηκε και στο Λαύριο και στην Κύπρο ως εμφάνιση , αλλά επίσης ταυτοποιήθηκε και σε αρχαιολογικό εύρημα από το Χώρο της Αγοράς της Αρχαίας Αθήνας . Στο πεδίο της πειραματικής αρχαιολογίας έχουμε την επιβεβαίωση των μεθόδων παραγωγής ψιμυθίου και ιού του χαλκού που περιγράφει ο Θεόφραστος με τήρηση του ακριβούς χρονοδιαγράμματος που δίνει. Στον τομέα της αναλυτικής προσέγγισης έργων τέχνης έχουμε την εφαρμογή της μεθόδου φωτοακουστικής φασματοσκοπίας υπερύθρου στην ταυτοποίηση χρωστικών, μεθόδου που δίνει νέες δυνατότητες στην εξακρίβωση χρωστικών είτε σε καθαρή μορφή είτε σε μορφή μειγμάτων.