Παίζοντας "Ρηχά" σε βαθιά νερά: νόμιμος τζόγος, πολιτισμική αντίσταση και διαδικασίες διαφοροποίησης στην Ελλάδα της κρίσης

Abstract

Όντας στη σκιά του – μέχρι πρότινος – δημοφιλέστερου ιπποδρομιακού στοιχήματος, το ποδοσφαιρικό στοίχημα έχει λάβει παγκοσμίως πολύ περιορισμένη ερευνητική προσοχή. Ειδικότερα στον εθνογραφικό μας χώρο καμία έρευνα δεν έχει εκπονηθεί που να ασχολείται με τον νόμιμο τζόγο. Ένας λόγος είναι η αποκλειστική εστίαση του ανθρωπολογικού ενδιαφέροντος στο παράνομο παιχνίδι που σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στον τόπο της διεξαγωγής του, τον «ναό» του εντόπιου εκκοινωνισμού, το καφενείο. Ένας άλλος, η μοναδική αναφορά για το νόμιμο παιχνίδι – πριν την νομιμοποίηση του στοιχήματος – που το περιέγραφε ως μια ατομική πρακτική που χαρακτηρίζεται από την απουσία κάθε είδους κοινωνικότητας και παίζεται στους απρόσωπους χώρους των πρακτορείων ΠΡΟΠΟ (Malaby, 2003). Σήμερα, 15 χρόνια μετά την νομιμοποίηση του στοιχήματος και στο μέσον μιας από τις βαθύτερες οικονομικές κρίσεις που έχει περάσει η χώρα, μια ιδιαίτερη κατηγορία παικτών – που παίζουν μια μορφή του κατά Geertz (2005 (1972)) «ρηχού» παιχνιδιού (Shallow game) – τείνουν να καταστήσουν αυτή την εικόνα ξεπερασμένη. Ο συγγραφέας με την μέθοδο της συμμετοχικής παρατήρησης τους ακολούθησε στο σύγχρονο πρακτορείο του ΟΠΑΠ και έπαιξε μαζί τους το αγαπημένο τους παιχνίδι (Πάμε Στοίχημα). Προερχόμενοι από τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, σχεδόν κατεστραμμένοι οικονομικά από την κρίση, οι θαμώνες αυτοί δημιουργούν παρέες παικτών που αναπτύσσουν έντονη κοινωνικότητα και επιφυλάσσουν μια άλλη οπτική για το χώρο και την πρακτική. Με την ένταξη του στοιχήματος στην καθημερινότητά τους και την διατήρηση των σχέσεων τους και εκτός του πρακτορείου συγκροτούν ένα υποστηρικτικό κοινωνικό δίκτυο που τους ενισχύει, συμβάλλει στην επανένταξή τους στην τοπική κοινωνία και διευκολύνει – έστω και συμβολικά – την επιστροφή τους στον χώρο της «αγοράς». Έτσι, την περίοδο της κρίσης το στοίχημα υπερβαίνει την συνηθισμένη του μορφή και από δραστηριότητα αναψυχής (leisure activity) γίνεται μια κοινωνική πρακτική. Το βαθύτερο νόημα αυτής της πρακτικής αναζητείται στο πλέον αναλυτικό μέρος της εργασίας με την βοήθεια μιας νέας έννοιας-λειτουργίας που ονομάζεται «πολιτισμική απ-οικειοποίηση». Στόχος της η μεταλλαγή και εν συνεχεία εγκόλπωση του α-πολιτισμικού χώρου (πρακτορείο) και της εξατομικευμένης εμπειρίας (στοίχημα) στο εντόπιο πολιτισμικό γίγνεσθαι ώστε να μπορεί να ενσταλαχτεί και εντέλει εκφραστεί εντός τους η εντόπια πολιτισμική ταυτότητα. Μια ταυτότητα όμως που παρουσιάζεται αφενός σταθερή και αμετακίνητη – απέναντι στις αυξανόμενες εξαιτίας της κρίσης πιέσεις ομογενοποίησης της με την κυρίαρχη δυτικοευρωπαϊκή – και αφετέρου αναθεωρημένη σε πτυχές της που την καθιστούν δυσλειτουργική μέσα στις ιδιαίτερες συνθήκες της κρίσης. Στο σημείο αυτό η έννοια της «πολιτισμικής οικειότητας» (Herzfeld, 2005) επιστρατεύεται για την βαθύτερη κατανόηση όχι μόνο της διττής (αναθεωρητικής – αφομοιωτικής) λειτουργίας διαμόρφωσης της σύγχρονης πολιτισμικής ταυτότητας αλλά και της διπλής σημασίας (αυτοαναφορικής – ετεροαναφορικής) που ενέχει ο λόγος των «ρηχών» παικτών για τα πραγματικά αίτια της κρίσης και την θέση της χώρας στην Ε.Ε.. Στα συμπεράσματα, ο συγγραφέας βλέπει την παρουσία του στο πρακτορείο και την συμμετοχή του στο παιχνίδι ως την έκφραση μιας εντόπιας μορφής πολιτισμικής διαφοροποίησης. Σκοπός της η προοδευτική συγκρότηση μιας περιεκτικής πολιτισμικής ταυτότητας που θα έχει τις απαραίτητες ποιότητες ώστε να διεκδικήσει μια ισότιμη μα διακριτή θέση στο σύγχρονο ευρωπαϊκό οικοδόμημα. Το καινούριο σ’ αυτή την οπτική της πολιτισμικής διαφοροποίησης είναι ότι προσεγγίζεται ως μια δυναμική διαδικασία προσαρμογής και όχι μονόπλευρα ως μια άκαμπτη μορφή πολιτισμικής αντίστασης. Έτσι πιθανές ταυτοτικές αλλαγές και διευθετήσεις που προέρχονται από – «τα κάτω» – τον ίδιο τον εντόπιο δράστη δεν εκλαμβάνονται πια μονοδιάστατα ως υποχωρήσεις στις πιέσεις της δυτικής πολιτισμικής ομογενοποίησης αλλά ως ηθελημένες αναθεωρητικές προσαρμογές στις σύγχρονες απαιτήσεις του νέου, μεταμοντέρνου και συνεχώς μεταβαλλόμενου, παγκόσμιου πολιτισμικού περιβάλλοντος.