Ο ρόλος των σιωπών και των αποσιωπήσεων στην αρχαία ελληνική τραγωδία: Αισχύλου Προμηθεύς Δεσμώτης, Σοφοκλή Οιδίπους Τύραννος, Ευριπίδη Ιππόλυτος

Abstract

Ενώ ο λόγος είναι το βασικό στοιχείο μιας αρχαίας τραγωδίας, πολλές φορές μια σιωπή έχει βαρύνουσα σημασία. Οι σιωπές και οι αποσιωπήσεις των προσώπων επηρεάζουν τη ζωή τους. Επίσης, όταν παραβιάζονται οι σιωπές, οι συνέπειές τους είναι δραματικές. Αυτόν τον διττό τους ρόλο θα μελετήσουμε σε τρεις τραγωδίες: τον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου, τον Οιδίποδα Τύραννο του Σοφοκλή και τον Ιππόλυτο του Ευριπίδη. Στον Προμηθέα Δεσμώτη, ο Ήφαιστος καρφώνει σ’ ένα βράχο τον Προμηθέα, ο οποίος παραμένει σιωπηλός∙ η σιωπή του αυτή τονίζει περισσότερο τον θρήνο του για την τιμωρία από τον σκληρό νέο ηγέτη Δία, επειδή δώρισε στους ανθρώπους τη φωτιά. Οι άλλοι θεοί, αν και διαφωνούν με τον Δία, σωπαίνουν. Ο μόνος που μπορεί να τον απειλήσει είναι ο Προμηθέας, γιατί γνωρίζει ένα μυστικό: ο Δίας θα συνάψει ένα γάμο και θα γεννηθεί ένας γιος δυνατότερος που θα τον ανατρέψει από την εξουσία. Όλη η τραγωδία στηρίζεται στη σιωπή του Προμηθέα: δε θα αποκαλύψει το μυστικό μέχρι ο Δίας να τον ελευθερώσει. Ο Δίας στέλνει τον Ερμή για να αποσπάσει το μυστικό χωρίς όμως αποτέλεσμα. Κι ενώ η τραγωδία τελειώνει με τη διατήρηση της σιωπής του Προμηθέα και τον καταποντισμό του στα βάθη της γης, η τριλογία τελειώνει με το σπάσιμο της σιωπής και τη συμφιλίωση των δύο αντιπάλων θεών. Στον Οιδίποδα Τύραννο ο δούλος του Λάιου σώζει τον Οιδίποδα-βρέφος και σιωπά, οι θετοί γονείς του Οιδίποδα σιωπούν σχετικά με το την υιοθεσία και ο Φοίβος δεν απαντά στο ερώτημα για τους γονείς του Οιδίποδα. Αλλά και ο Τειρεσίας αρχικά σιωπά και μόνο όταν ο Οιδίποδας τον κατηγορεί για συνωμοσία μαζί με τον Κρέοντα φανερώνει την αλήθεια. Ακολουθούν οι σιωπές της Ιοκάστης: σιωπή για την απόφαση να σκοτώσουν το μωρό∙ σιωπή όταν καταλαβαίνει την αλήθεια μετά τις αποκαλύψεις του Αγγελιαφόρου. Και μ’ αυτή τη σιωπή θα πορευτεί προς τον θάνατο. Τελευταία σιωπή είναι αυτή του βοσκού που στο τέλος θα αποκαλύψει τη φρικτή αλήθεια. Οι σιωπές, λοιπόν, κυριαρχούν στον Οιδίποδα Τύραννο και η σπουδαιότητά τους αποδεικνύεται όταν λύνονται. Στον Ιππόλυτο Στεφανηφόρο ή στεφανία η Φαίδρα επιλέγει τη σιωπή, γιατί δεν θέλει να αποκαλύψει τον έρωτα της για τον Ιππόλυτο. Αλλά η κραυγή της στο άκουσμα του ονόματός του θα την προδώσει. Η Τροφός θα αποκαλύψει το μυστικό στον Ιππόλυτο προκαλώντας τον αποτροπιασμό του. Τον αναγκάζει όμως να πάρει όρκο σιωπής. Η Φαίδρα, όμως, αφού εξασφαλίζει τη σιωπή του Χορού για τα σχέδιά της, επιλέγει τον θάνατο και αφήνει ένα γράμμα που ενοχοποιεί τον Ιππόλυτο. Ο Θησέας το βρίσκει και καταδικάζει τον γιο του, ο οποίος δεν μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του, γιατί δε θέλει να παραβιάσει τον όρκο σιωπής που έδωσε. Έτσι, βρίσκει τραγικό θάνατο. Οι σιωπές και οι αποσιωπήσεις, λοιπόν, «μιλούν» πολλές φορές πολύ περισσότερο από τις λέξεις.