Θηλυκά επαγγελματικά ουσιαστικά της ελληνικής γλώσσας: μία κοινωνιογλωσσολογική προσέγγιση

Abstract

Τα ‘θηλυκά επαγγελματικά ουσιαστικά’ της ελληνικής γλώσσας αποτελούν ένα πολυδιάστατο θέμα μελέτης με πολλές επιστημονικές προσεγγίσεις, που ως κοινό πυρήνα τους έχουν τις διαφορετικές επιλογές επιθήματος κατά τον μορφολογικό σχηματισμό τους, με αποτέλεσμα να εντάσσονται είτε στην κατηγορία των διγενών ουσιαστικών (δικηγόρος), είτε στην κατηγορία των ουσιαστικών που λόγω της μορφολογίας τους μπορούν να είναι μονάχα θηλυκού γένους (δικηγορίνα). Η επιλογή του επιθήματός τους που τα εντάσσει στα διγενή ουσιαστικά, καθώς και η γενικότερη απουσία δήλωσής τους στον επίσημο γραπτό λόγο, συνδέονται με το φαινόμενο του γλωσσικού σεξισμού, που φαίνεται να προέρχεται από παλαιότερες γλωσσικές περιόδους, αντανακλώντας κοινωνικά στερεότυπα για το γυναικείο φύλο. Σε πρώτη φάση εστιάζοντας στην αναζήτηση των λόγων που συνέβαλαν στη δημιουργία αυτού του ιζηματοποιημένου γλωσσικού σεξισμού εξετάστηκαν τα επιθήματα των ‘θηλυκών επαγγελματικών ουσιαστικών’ στη διαχρονία της ελληνικής γλώσσας. Με αφετηρία το μορφολογικό και κλιτικό σύστημα της αρχαίας ελληνικής αναζητήθηκαν και κατηγοριοποιήθηκαν τα επιθήματα που χρησιμοποιούνταν στον σχηματισμό των θηλυκών ‘nomina agentis’. Στις επόμενες περιόδους της ελληνικής ερευνήθηκαν τόσο οι ενδογλωσσικοί παράγοντες που επηρέασαν την εξέλιξη και παραγωγικότητα αυτών των επιθημάτων, όσο και οι εξωγλωσσικοί που συνετέλεσαν στην εισαγωγή νέων επιθημάτων για τη δήλωση της γυναίκας που ασκεί κάποιο επάγγελμα ή χαρακτηρίζεται από κάποια ιδιότητα. Η συνύπαρξη δύο αντικρουόμενων τάσεων φαίνεται να καθορίζει τον μορφολογικό σχηματισμό των ‘θηλυκών επαγγελματικών ουσιαστικών’ της νέας ελληνικής. Η μία τάση φαίνεται να ακολουθεί τις γλωσσικές αλλαγές της γλώσσας και να διαφοροποιεί τα επιθήματα ανά γένος, ενώ η ‘τάση συντηρητισμού’ να εμμένει στον γλωσσικό συντηρητισμό της καθαρεύουσας χρησιμοποιώντας διγενή επιθήματα. Κατ’ επέκταση, η δεύτερη αυτή τάση θα μπορούσε να ειπωθεί ότι συμβάλλει στη γενικευτική χρήση του αρσενικού γένους και στην ύπαρξη του ιζηματοποιημένου γλωσσικού σεξισμού. Η αναζήτηση ενδείξεων αλλαγής της ‘τάσης συντηρητισμού’ ως προς τη δήλωση του γενικευτικού αρσενικού και επομένως της απομάκρυνσης από τον ιζηματοποιημένο γλωσσικό σεξισμό μπορεί να συνδεθεί με την εφαρμογή των προτάσεων του ‘Οδηγού χρήσης μη σεξιστικής γλώσσας στα διοικητικά έγγραφα’ (Γκασούκα & Γεωργαλίδου 2014). Σε δεύτερη φάση, λοιπόν, και στο πλαίσιο της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου και της Φεμινιστικής Γλωσσολογίας επιχειρήθηκε η ανάλυση πρόσφατων διοικητικών εγγράφων σχετικά με τη χρήση των ‘θηλυκών επαγγελματικών ουσιαστικών’. Σκοπός αυτής της ανάλυσης είναι μία αρχική διερεύνηση του ποσοστού εφαρμογής των προτάσεων του συγκεκριμένου ‘Οδηγού’, ώστε να εκτιμηθεί κατ’ επέκταση αν διαφαίνεται κάποια ένδειξη περιορισμού του γλωσσικού σεξισμού και αλλαγής της γλωσσικής ιδεολογίας για τη γλωσσική αναπαράσταση του γυναικείου φύλου.