Λόγοι για το «γυναικείο ζήτημα» μέσα από τη μελέτη του ελληνόφωνου ημερήσιου και περιοδικού Τύπου της Κωνσταντινούπολης (μέσα 19ου – αρχές 20ού αιώνα)

Abstract

Η εργασία αφορά το γυναικείο ζήτημα, δηλαδή την ανταγωνιστική συζήτηση γύρω από τη θέση και τη δράση της Ελληνίδας «γυναίκας», στην ιδιωτική/οικιακή και δημόσια σφαίρα από το 1870 έως και το 1908 στην Κωνσταντινούπολη. Τον 19ο αιώνα και στις αρχές του 20ού η αυξημένη δραστηριότητα των γυναικών στα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της ελεύθερης τότε Ελλάδας προκάλεσε εντεταμένες αντιδράσεις απέναντί της. Αυτή η δράση, συγκεκριμένων γυναικών σε συγκεκριμένους δημόσιους χώρους, λειτούργησε μεταφορικά, προκαλώντας την παραγωγή ενός βαρύνοντα δημόσιου λόγου για τις αναπαραστάσεις των γυναικών και την έμφυλη διαφορά, που αναγόταν στην ανάγκη κατανόησης και ελέγχου ενός μετασχηματιζόμενου αστικού περιβάλλοντος. Μέσα στο σύνθετο δημόσιο λόγο αναδεικνύεται ένα πλάσμα λόγου, η «γυναίκα», στο οποίο εγγράφονται κανονικότητες, ιδεατές πρακτικές και αμαρτωλές παρεκκλίσεις, με βάση το οποίο συγκρίνονται και αξιολογούνται οι γυναίκες και οι δραστηριότητές τους. Οι λόγοι αυτοί που εκφράστηκαν από τα αστικά εγγράμματα στρώματα και αφορούσαν τις γυναίκες, τους άνδρες και τις έμφυλες σχέσεις, βασίστηκαν σε διαθέσιμους λόγους από τους οποίους άντλησαν γνωστικά και οργανώθηκαν γλωσσικά, προσπαθώντας να καταπολεμήσουν τις αγωνίες και τις συνέπειες των κοινωνικών αλλαγών. Αυτό το λογοθετικό πλαίσιο από τη μια πλευρά δημιούργησε ένα υπερκείμενο πλαίσιο αναφοράς για την τάξη των πραγμάτων στην κοινωνία και τις έμφυλες σχέσεις, από την άλλη όμως άφηνε περιθώρια στα δρώντα υποκείμενα να ιδιοποιηθούν αυτούς τους λόγους για να εξυπηρετήσουν τις δικές τους στρατηγικές. Η δραστηριότητα των γυναικών εγγραφόταν σ’ αυτούς τους συγκεκριμένους λόγους για τις έμφυλες σχέσεις καθορίζοντας τα όριά της. Η νοηματοδότηση της δράσης των γυναικών (μέσα από αυτούς τους λόγους), τα αρνητικά ή θετικά σχόλια που προκάλεσε και η αναδιοργάνωση του συστήματος των έμφυλων σχέσεων θεμελιώθηκαν επάνω στη διάκριση «δημόσιο» και «ιδιωτικό» χώρο, δύο οριοθετημένοι και σταθεροί χώροι που προσέδιδαν διακριτούς ανδρικούς και γυναικείους ρόλους και συγκεκριμένες ιδιότητες και πρακτικές, ένα ρητορικό σχήμα που παραπέμπει στην αβεβαιότητα για κοινωνική σταθερότητα σε μια εποχή που τα πάντα μεταβάλλονταν. Το γυναικείο ζήτημα παρουσιάζεται μέσα από τη μελέτη διαθέσιμων γυναικείων και ανδρικών «λόγων», που δημοσιεύτηκαν μέσα από κείμενα και άρθρα του ελληνόφωνου ημερήσιου και περιοδικού Τύπου της Πόλης (Ευρυδίκη, Βοσπορίς, Ταχυδρόμος, Νεολόγος) και εν μέρει της Σμύρνης (Αμάλθεια), όσο και της Αθήνας (Εφημερίς των Κυριών), προκειμένου να εξεταστεί και να δοθεί νόημα στη συζήτηση που ξεδιπλώθηκε γύρω από αυτό. Η επιλογή του τρόπου μελέτης του θέματος έγκειται στο γεγονός, ότι αυτά τα κείμενα μας επιτρέπουν να εξετάσουμε συστηματικά και σε μεγάλη χρονική έκταση τη συζήτηση γύρω από το γυναικείο ζήτημα και να κατανοήσουμε τους ανταγωνισμούς και τον πόλεμο των νοημάτων. Πρόκειται για πηγές που λόγω του δημόσιου χαρακτήρα τους, προβάλλουν αναπαραστάσεις που ενεργοποιούν μια δημόσια διαδικασία, διαπλέκοντας τα νοήματα μέσα από τα οποία τα υποκείμενα και οι συλλογικότητες της εποχής άντλησαν θέσεις και ταυτότητες.

The present thesis deals with the «woman question», meaning the competitive debate concerning the position and action of Greek «woman» in the private / domestic and public sphere, from 1870 until 1908 in Constantinople. In the 19th and early 20th century the increased activity of women in urban centers, both Ottoman Empire and of that time liberalized Greece, caused intense reactions. That action, of particular women in specific public spaces, functioned metaphorically, producing a meaningful public discourse on women's representations and gender gap, which led to the need for understanding and controlling a transforming urban environment. Within this complex public discourse a figment of speech is emerging, «the woman», attributed with regularities, ideological practices and sinful deviations, on the basis of which women and their activities are compared and evaluated. The urban literate strata expressed these discourses regarding women, men, and gender relations. They based on available discourses of which derived cognitively and organized linguistically, trying to confront the anxieties and consequences of social change. This logotype framework, on the one hand, created an overarching frame of reference for the order of things in society and for gendered relationships, but on the other hand it allowed the actors to appropriate these discourses in order to serve their own strategies. The activity of women was included in these specific discourses for gender relations defining its limits. The meaning of women’s actions (through these discourses), the negative or positive comments that arose and the reorganization of the system of gender relations were based on the distinction between «public» and «private» sphere, two delimited and stable spheres, that offered distinct male and female roles and specific attributes and practices, a rhetorical scheme that refers to the uncertainty of social stability at a time that everything was changing. The «woman question» is presented through the study of available «discourses» for women and men, published through texts and articles of the Greek-language daily and periodical Press of Constantinople (Ευρυδίκη, Βοσπορίς, Ταχυδρόμος, Νεολόγος), partly of Smyrna (Αμάλθεια) and Athens (Εφημερίς των Κυριών), in order to examine and give meaning to the debate that unfolded around it. The way of studying this subject lies in the fact that these texts allow us to consider, systematically and for a long time, the discussion concerning the «woman's question» and understand the antagonisms and the struggle of the meanings. These sources, due to their public character, project representations that trigger a public process, intertwining the meanings through which subjects and collectives of that time drew positions and identities.