Το παράλογο στοιχείο στον Ευριπίδη: το παράδειγμα των Βακχών

Abstract

Θέμα της εργασίας αυτής αποτελεί η εξέταση του παράλογου στοιχείου στον Ευριπίδη. Αρχικά εξετάζεται η έννοια του λόγου όπως αυτή διαμορφώθηκε ανά τους αιώνες μέχρι τους κλασικούς χρόνους που μας ενδιαφέρει χρονικά και κατά τους οποίους έδρασε ο ποιητής μας, ο Ευριπίδης. Η έννοια του λόγου απασχόλησε ήδη τον Ηράκλειτο και τους περισσότερους προσωκρατικούς φιλοσόφους, οι οποίοι ενδιαφέρθηκαν για τον ορισμό εννοιών. Από την πρώτη γραπτή μαρτυρία του Ηράκλειτου μέχρι την εποχή του Σωκράτη και των σοφιστών οι φιλοσοφικές συζητήσεις στρέφονται γύρω από το θέμα του λόγου που αργότερα αναφέρεται και ως ορθός λόγος. Τον 5ο αιώνα η καθιέρωση της πόλεως - κράτους και η έντονη στροφή στα πολιτικά ζητήματα καθιστά τον ορθό λόγο (με την έννοια της λογικής αλλά και του επιχειρήματος) το πιο σπουδαίο στοιχείο της εποχής καθώς η κοινωνία εξορθολογίζεται. Η ρητορική τέχνη της εποχής που ασκήθηκε κυρίως από τους σοφιστές ενίσχυσε και ανέδειξε τον ορθό λόγο εν γένει. Για τη σπουδαιότητα του λόγου μπορούμε να αντλήσουμε στοιχεία από τους σοφιστές όπως ο Γοργίας με το Ελένης Εγκώμιον και τη χαρακτηριστική του φράση ότι ο λόγος είναι μέγας δυνάστης. Αλλά και ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης μίλησαν εκτενώς για την έννοια του λόγου σε σχέση με τον άνθρωπο. Έτσι ο ορθός λόγος εξαπλώθηκε στην κοινωνία και επικράτησε χωρίς βέβαια να αφανίσει τις θρησκευτικές προκαταλήψεις και αντιλήψεις που συσχέτιζαν το πάθος και την αρρώστια με τη δράση ενός αλάστορος. Σημαντική θέση διαδραματίζει η σχέση μύθου και λόγου και πως αυτή η σχέση επεκτείνεται στην κατανόηση του τι είναι παράλογο μέσα στην αρχαία κοινωνία και κατ’επέκταση στην τραγωδία αλλά και στις Βάκχες που θα μας απασχολήσει. Για πολλά χρόνια η έρευνα θεωρούσε το μύθο ως κάτι που συμβαδίζει με το παράλογο και το φανταστικό, όμως ο μύθος έχει μία δική πολύπλοκη (κάποτε) λογική. Η έννοια μύθος δεν είναι αντίθετη με την έννοια λόγος. Αντίθετα η αμηχανία των ανθρώπων απέναντι στο θείο και τις εξωτερικές δυνάμεις τους έκανε να μιλούν για τρέλα και πάθη ανάμεσα στους ανθρώπους. Και σε αυτό αναφέρεται και ο Dodds όταν επισημαίνει μία μετάβαση από ένα πολιτισμό ντροπής σε ένα πολιτισμό ενοχής. Η μελέτη, αυτή, επειδή επικεντρώνεται στον Ευριπίδη μελετά τη σχέση του ποιητή με τα φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής και πως επιδρά σε εκείνον. Έννοιες όπως φύσις και νόμος αποτέλεσαν σημαντικά πεδία συζήτησης για τους διανοούμενους της εποχής, ένα δίπολο που συνδέεται άμεσα και με την ισορροπία μεταξύ παράλογου και λογικού. Τα φιλοσοφικά ερωτήματα της εποχής αντανακλώνται και στις τραγωδίες του Ευριπίδη. Ταυτόχρονα στα έργα του αλλά και στις Βάκχες έχουν διαπεράσει σοφιστικές απόψεις. Επειδή ακριβώς ο θεός των Βακχών, ο Διόνυσος είναι ένα απ’ τα καίρια πρόσωπα στις Βάκχες είναι σημαντικό να εξεταστούν ορισμένα στοιχεία που αφορούν τον μύθο και την τελετουργία σε σχέση με εκείνον και πως αυτά σχετίζονται με την δράση του στις Βάκχες. Ο Διόνυσος είναι ο πιο κατάλληλος απ’ τους θεούς να εκπροσωπήσει το παράλογο λόγω της διπλής φύσης του και της εκστασιακής λατρείας. Στις Βάκχες εντοπίζονται αρκετά από τα στοιχεία εκείνα του Διονύσου που ανταποκρίνονταν στην εποχή του 5ου αιώνα. Όλα αυτά που σχετίζονται με το παράλογο και τα αντίθετά του , όπως η λογική, η σοφία η σωφροσύνη διαφαίνονται στα λόγια αρχικά των δύο βασικών χαρακτήρων (Διονύσου και Πενθέα). Μέσα από τη συγκρουσιακή τους σχέση και την κλιμάκωση του έργου θα ειπωθούν και θα αποκαλυφθούν πολλές πτυχές των εννοιών αλλά και των προσώπων. Ο χορός από την άλλη ο οποίος αποτελεί μία ξεχωριστή περίπτωση αποτελείται από βάρβαρες γυναίκες. Στη διάρκεια του έργου συμμετέχουν ενεργά με τις απόψεις οι οποίες αντικατοπτρίζουν τη διονυσιακή θρησκεία και τις ιδιαιτερότητές της. Ο χορός θα εκφράσει τη δική του στάση σχετικά με την έννοια της σοφίας αλλά και της εκδίκησης μέχρι την τελική εκδήλωση μανίας με το ξέσκισμα του Πενθέα από τις βάκχες στον Κιθαιρώνα. Ο Ευριπίδης γράφοντας σε μια εποχή μετά τον οδυνηρό Πελοποννησιακό Πόλεμο προβληματίζεται και προσπαθεί να δώσει κάποιες εξηγήσεις σε ερωτήματα που τον αφορούν. Εκμεταλλεύεται την κρίση στην τελετουργία για να μιλήσει για την κρίση στην κοινωνία αλλά και για εκείνες τις δυνάμεις που είναι υπέρλογες και δεν δαμάζονται από την ανθρώπινη λογική.