Γεω-οικονομικές και γεω-στρατηγικές δυναμικές: εφαρμογή στην Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή: ο οθωμανισμός και ο κεμαλισμός ως κύριοι εθνικοί ιδεολογικοί άξονες του τουρκικού κράτους

Abstract

Η παρούσα διατριβή επιχειρεί συστηματικά να αναδείξει τη σπουδαιότητα αλλά και την περιοδικότητα του πολιτικού ρεφορμισμού που διατρέχει η τουρκική πολιτεία κατά τις τελευταίες δεκαετίες, να προσδιορίσει το γεωπολιτικό τοπίο της Ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής σε σχέση με τις κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις στην Τουρκία, αλλά και να προσδιορίσει τους λόγους που προσέδωσαν ασύγκριτα μεγαλεπήβολη δυναμική στον πολιτικό βίο του ηγέτη Ρ.Τ. Ερντογάν, καθώς και του ισλαμικού κόμματός του. Αναδεικνύει τη διαφοροποίηση η οποία ήδη σημειώνεται εντός του ιδίου του κοινωνικοπολιτικού στρατοπέδου που συναποτελούν οι οπαδοί του κόμματος του Ρ.Τ. Ερντογάν, με κομβικό σημείο την πολυ-επίπεδη διάσταση του τελευταίου με τον Ιμάμη Φ. Γκιουλέν, διερευνά τη ροπή της τουρκικής διακυβέρνησης προς απολυταρχικές κατευθύνσεις στον απόηχο της απόπειρας πραξικοπήματος του θέρους του 2016, ενώ συσχετίζει τις θεωρίες των διεθνών σχέσεων με τη διάγνωση απολυταρχικών τάσεων στη διαμόρφωση της νεο-οθωμανικής προοπτικής. Επίσης, διασυνδέει την περιφερειακή ισχύ της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο με ποσοτικές μεθόδους μέτρησής της και προτείνει μία νέα επιστημονική προσέγγιση, της διαπλοκής, σύγκρουσης, σύνθεσης ή τουλάχιστον αλληλοπεριχώρησης εθνικών ιδεολογικών ρευμάτων επί της πολιτειακής θέσμισης και συγκρότησης της τουρκικής κοινωνίας. Από τότε που εκκίνησε η νεο-οθωμανική πορεία της Τουρκίας, οι εξελίξεις και τα γεγονότα υπήρξαν ραγδαία και σημαντικά, υπερβαίνοντας και τις αρχικές προβλέψεις. Καθαυτό το νεο-οθωμανικό καθεστώς διανύει μια φάση μετεξέλιξης, η οποία επανακαθορίζει τους όρους του πολιτικού παιγνίου εντός και εκτός της Τουρκίας με επίκαιρη καθημερινά την προοπτική ένοπλων συγκρούσεων και ανατροπής του status quo. Αξίζει εντέλει να σημειωθεί η εισαγωγή μίας σειράς νέων ερμηνευτικών εργαλείων, • της σύνθεσης σε ποικίλα ποσοστά κεμαλικών με οθωμανικά χαρακτηριστικά, • της όσμωσης πανισλαμισμού και παντουρκισμού, • της κυκλικότητας στις εκδηλώσεις οθωμανισμού και νεο-οθωμανισμού, • της επίδρασης των πολιτειακών αλλαγών στο κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι ανά περιφέρεια του τουρκικού κράτους, • της ανάλυσης κινδύνου με γνώμονα τη ροπή προς αναθεωρητικές πρωτοβουλίες, • της διασύνδεσης εθνικών ιδεολογημάτων με πρωτοπόρες και χαρισματικές προσωπικότητες, • της χαρτογράφησης του τρόπου με τον οποίο αναπτύσσονται κοινωνικοπολιτικά οι περιφέρειες της Τουρκίας υπό το πρόσταγμα νεο-οθωμανικών πολιτικών κατά αντιπαράσταση προς τις αντίστοιχες και παρελθούσες κεμαλικές προοπτικές, • της μετατόπισης θεσμικών βαρύκεντρων εξουσίας στο εσωτερικό της Τουρκίας υπό την προοπτική ενός ριζικού μετασχηματισμού στη φυσιογνωμία και το μέλλον του συγκεκριμένου έθνους κράτους, • της μέτρησης ισχύος διά μετρήσιμων, κατά το δυνατό, κριτηρίων τόσο κατά τη μετάβαση από τον κεμαλισμό στον «ερντογανισμό» όσο και μεταξύ διαφόρων και διακριτών χρονικών περιόδων κατά την εξέλιξη του τελευταίου. Η ανάλυση που εκτυλίχθηκε πιθανολόγησε συμπεράσματα σχετικά με την επιτυχία ή τις πιθανότητες επιτυχίας της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής στη συγκεκριμένη επιδίωξη περιφερειακής ισχύος, επιδιώκοντας τα εν λόγω συμπεράσματα να είναι ποσοτικά αιτιολογημένα με βάση τεκμηριωμένες εκτιμήσεις για τις αξιολογούμενες επιδόσεις διαχρονικά και σε κάθε κριτήριο ισχύος, συνεισφέροντας στη διεύρυνση και στη βελτίωση του τρόπου «ανάγνωσης» και ερμηνείας των γεγονότων στο εσωτερικό της Τουρκίας, στην Ανατολική Μεσόγειο και στη Μέση Ανατολή.

In contemporary Turkey, R.T. Erdogan frequently refers to the "Turkish borders of his heart", which incidentally do not coincide with, but always fall short of those officially registered in the international maps and cartography ... This is why the present dissertation attempted to highlight the multiplicity in border interpretations, considering the borders not only as a technical factor contributing in political and institutional order, which is what we call “culture of borders” but also as a representation of cultural fusion, antagonism and struggle for survival among religions and nations. In order to understand the profound changes in Turkish foreign policy, it was critical to apply a constructivist approach, which considers that international relations are socially constructed, and focuses on leaders-citizens’ interaction and participation in the configuration of international relations. Constructivism claims that socio-cultural and civilizational identities play an essential role in defining state interests. It underlines the importance of legal rules and roles, material structures and customs in shaping political decisions. In this sense, the example of Turkey's neo-Ottoman revisionism over the last decades, which demonstrates the overwhelming thrust of a lost one century ago Ottoman cultural and imperial entity to revive and expand, easily explains a jeopardy over the geopolitics constants in the wider geographic region. From this point of view, the most recent symbolic but also realistically materialized narrative for a Turkish "sea-blue homeland", implying a sea-going and ruling tradition, sends messages to multiple recipients about the regional power of the country, the understanding of and investment in the sea power as well as a claim of a role that has been nurtured by the neighbors of Turkey, Greeks, for centuries, whose national flag really features blue colors, reflecting one of the longer, wider and deeper naval proficiencies in the world. From the constructivist perspective, the generic cultural category of the "caliphate" is still "alive" as an idealistic driver in hearts and minds of many Turkish citizens, although in practice they live in a secular state bound to international ideological constraints, institutions and lifestyle practices that in short are called Western culture. It was also crucial to assess the role of leading personalities as the main core of cultural reorientation and consequently the catalyst for a re-engineering of the historical interpretations adopted by the societies being reformed. The change, according to the constructivists, could not have taken place without the "temperament" of Erdogan, Ozal and Davutoglu, who all led to a political revolution and gave the rhythm for a cataclysmic multi-level reform in modern Turkey. This dissertation additionally provided a functional assessment of Turkey’s dynamics at a regional power level, through the development of a tool which shall examine the working hypothesis of any given country’s “candidacy” to emerge as a regional power. The power equation applied in order to have such an evaluation has been formulated in a visually enriched and prototype format, given that particularly the geopolitics activate systems of interactions dynamically changing into many dimensions. The scope also includes the criteria verifying the achievement of the regional powers’ objectives as well as the review of future relevant prospects through a strengths-weaknesses-opportunities-threats analysis in a specific spatial and temporal context. Contemporary Turkey has been taken as the case study of this application and, therefore, while enumerating the assessment criteria, it was examined whether Turkey meets the conditions under discussion. This country has been selected on the grounds that its intentions have been overtly declared and its efforts are underway. The study consequently emphasizes on the policy implications of the dilemmatic question if the on-going Turkish regime transformation may be or keeps being a pilot for other states’ progress in the heavily turmoiled Middle Eastern area. During the 2000s, in a rather paradoxical manner, Turkey earned the respect or at least the acceptance of Americans, Russians, Iranians and Israelis, while at the same time Europe was looking forward to having a special cooperation scheme with Turkey towards its accession to the EU. Additionally many Balkan nations declared themselves to be Turkey’s historical allies, while several Caucasian nations pursued cooperation or common politico-economic ground with Turkey. The fact is that Turkey was steadily and consistently intervening practically on all neighboring fronts that could conceivably be open in its wider region.