Μνήμη και ιστορική αφήγηση: η άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204) στο έργο του Νικήτα Χωνιάτη

Abstract

Η Χρονική Διήγηση του Χωνιάτη, συνιστά μια έξοχη και δραματική εξιστόρηση μιας προσωπικής τραγωδίας, ενός ανθρώπου που θρηνεί τη μοίρα της ίδιας της Κωνσταντινούπολης, μιας πόλης που συμβολίζει γι’ αυτόν ότι πιο μεγάλο και θαυμαστό είχαν να επιδείξουν οι Βυζαντινοί Ρωμαίοι. Στο πρώτο μέρος, λοιπόν, θα αναφερθούμε συνοπτικά στο βίο και το έργο του. Για να εκτιμήσουμε καλύτερα την προσωπικότητα του Νικήτα Χωνιάτη και το ιστορικό του έργο, είναι ανάγκη να αναφερθούμε, έστω και εν ολίγοις, στο πνευματικό του υπόβαθρο και τον κοινωνικό του περίγυρο, που αναμφισβήτητα διαμόρφωσαν τις απόψεις του. Απόψεις που αναμφίβολα αντανακλούν παραδοσιακές αρχές και αξίες, απόρροια της κλασικής του παιδείας και των αυστηρών ηθικών του αρχών. Στο δεύτερο μέρος, μέσα από τη μελέτη της Χρονικής Διήγησης του Νικήτα Χωνιάτη θα επικεντρωθούμε στα γεγονότα της Άλωσης, έτσι όπως τα αφηγείται ένας ιστορικός που υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας της κατάληψης και της λεηλασίας της Κωνσταντινούπολης. Έτσι, η εξιστόρησή του αποκτά το χαρακτήρα της προσωπικής μαρτυρίας. Η διεξοδική μελέτη του πρωτογενούς υλικού θα μας επιτρέψει να παρακολουθήσουμε την πορεία των γεγονότων από την πρώτη κατάληψη της βασιλεύουσας τον Ιούλιο του 1203, μέχρι και την επιστροφή του Χωνιάτη στην Πόλη από την προσφυγιά, που συνοδεύεται από την καταστροφή των ελληνορωμαϊκών έργων τέχνης που την κοσμούσαν. Σε καμία περίπτωση δε θα πρέπει να λησμονήσουμε βέβαια, ότι το κύριο ζήτημα της ιστορίας του ήταν η πολιτικοοικονομική κρίση που μάστιζε το κράτος από τη βασιλεία του Μανουήλ Α΄ και τα εκφυλιστικά φαινόμενα που υπονόμευσαν την πορεία του έως και την Άλωση της πρωτεύουσας. Άλλωστε, το στοιχείο της κριτικής δε θα μπορούσε να λείπει από την εξιστόρηση ενός υψηλόβαθμου κρατικού αξιωματούχου, ο οποίος γνώριζε από πρώτο χέρι τις πολιτικές εξελίξεις την κρίσιμη εκείνη περίοδο και έζησε την τραγωδία της Άλωσης και την προσφυγιά στη Νίκαια της Μ. Ασίας. Στο τρίτο μέρος τέλος, θα επιχειρήσουμε να ερμηνεύσουμε την αμφιλεγόμενη στάση του Χωνιάτη απέναντι στους Δυτικούς, σε σχέση με τον τρόπο που αντιμετωπίζει τους ίδιους τους Βυζαντινούς. Ποιά λοιπόν είναι η εικόνα που έχει πλάσει τόσο για τους Λατίνους όσο και τους Βυζαντινούς; Αντιμετωπίζει με διαφορετικό τρόπο τον αυτοκράτορα, τους αξιωματούχους και το λαό της αυτοκρατορίας ή μήπως δεν εξαιρεί κανέναν από το κάδρο των ευθυνών; Αυτές οι αξιολογήσεις του αποκρυσταλλώνουν κάποιες θεωρητικές αρχές για τη διοίκηση και το πολιτικό σύστημα ή αποτελούν μεμονωμένα ξεσπάσματα που έχουν τη μορφή σύντομων σχολίων και τίποτα περισσότερο; Προτείνει δηλαδή ένα καινούργιο αυτοκρατορικό πρότυπο με εντελώς διαφορετικά χαρακτηριστικά από τους αυτοκράτορες του 12ου αιώνα; Η μεθοδολογία που θα ακολουθήσουμε στην παρούσα εργασία βασίζεται τόσο σε μια συγκριτική επισκόπηση της δευτερογενούς βιβλιογραφίας, όσο και σε μια κριτική ανάγνωση του πρωτότυπου κειμένου της Ιστορίας του Χωνιάτη, προκειμένου να διερευνήσουμε και να εντοπίσουμε τις αδυναμίες που αποκαλύπτει ο Χωνιάτης κάτω από την επιφάνεια των γεγονότων