Γεωπολιτικά διλήμματα της Ελλάδος στις αρχές του 20ου αιώνα

Abstract

Η παρούσα διατριβή έχει ως αντικείμενο, την αναψηλάφηση και φωταγώγηση των γεωπολιτικών διλημμάτων, μπροστά στα όποια τέθηκε η ηγεσία του ελληνικού κράτους στις απαρχές του 20ου αιώνα, κατ’εξοχήν μετά τα ανορθωτικά κινήματα των Νεοτούρκων (1908) και σε εμάς του Γουδή (1909), διλήμματα που απασχόλησαν στη φάση συγκρότησης των συμμαχιών στα Βαλκάνια το 1912, και κορυφώθηκαν το 1915/16 όταν οι επιχειρήσεις του Α`Π.Π. επεκτάθηκαν στο Αιγαίο. Η αναδίφηση των διλημμάτων αυτών παρουσιάζει ξεχωριστό επιστημονικό – διάβαζε πολιτικό και ιστορικό – ενδιαφέρον γιατί φωτίζει βασικά χαρακτηριστικά της νεώτερης Ελλάδας, ως κράτους κυρίως μεσογειακού και θαλάσσιου/ναυτικού, του οποίου οι πολιτικές επιλογές δεν μπορούν να βαίνουν ακινδύνως αντίθετα με την φύση και τα χαρακτηριστικά του. Ως γεωπολιτική ορίζεται εν προκειμένου η επιστημονική κατεύθυνση που εξετάζει την γεωγραφική κατανομή της ισχύος, στην δυναμική έκφανση της. Κατά την διερεύνηση του θέματος, ακολούθησα εμπειρική/εκλεκτική μεθοδολογική προσέγγιση, όπως επιτάσσουν οι αρχές της γεωπολιτικής ανάλυσης, λαμβάνοντας υπόψη το ποππεριανό υπόδειγμα επαλήθευσης – διάψευσης (Falsifizierbarkeit). Ενδιέτριψα, δε, σε μία βαθύτερη ιχνηλάτηση των γεωγραφικών χαρακτηριστικών του κράτους, όπως αυτά αναδείχθηκαν και προδιαγράφηκαν, ήδη επί των ημερών του Ιωάννη Καποδίστρια ως Κυβερνήτη και όπως εκ των πραγμάτων αξιολογούνται από τους θεωρητικούς της γεωπολιτικής, κυρίως δε στο έργο του Alfred Thayer Mahan. Στο πλαίσιο της έρευνας, έγινε ανασκόπηση της αφετηρίας του ελληνικού κράτους στην πορεία προς την ωρίμανση και την εδαφική ολοκλήρωση του. Έγινε αναφορά στους ναυτικούς αποκλεισμούς τους οποίους υπέστη από τις δυνάμεις προς επηρεασμό της πολιτικής του, παθητική συνέπεια της ταυτότητας της Ελλάδας ως χώρας επιθαλάσσιας, με μέγιστο, αναλόγως της επιφανείας της, ανάπτυγμα ακτών. Έτυχε πραγμάτευσης η πλοήγηση της νεαρής Ελλάδος στην κατεύθυνση ενίσχυσης της θέσης της (Κρητικό ζήτημα, «Μεγάλη Βουλγαρία», Μακεδονικό ζήτημα) μέσα από τις συμπληγάδες διασταυρουμένων και αντιρρόπων συμφερόντων των Δυνάμεων και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Φωτίστηκε η διαδικασία σύμμετρης διεύρυνσης της επικράτειας προς νότο (Κρήτη), βορρά (Ήπειρος, Μακεδονία), ανατολάς (Νησιά Αιγαίου). Τα αδήριτα διλήμματα της εποχής ήσαν κατά τη χρονική σειρά: α) με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, κατά των νεαρών χριστιανικών κρατών της Βαλκανικής, ή με τα νεαρά αυτά, ομόδοξα πλην εν πολλοίς ανταγωνιστικά, βαλκανικά κράτη; β) με την έκρηξη του Α`Π.Π. - Συνεχής ουδετερότητα, εν τοις πράγμασι εξυπηρετική των Κεντρικών Δυνάμεων, ή έξοδος στον πόλεμο παρά το πλευρό της Entente; γ) κύριος άξονας εδαφικής/αλυτρωτικής πολιτικής του κράτους η δυτική Μικρά Ασία, ή η Θράκη (τότε δυτική και ανατολική); Τα διλήμματα αυτά ήσαν οξύτατα, ετάμησαν επιτυχώς το α), ανεπιτυχώς τα υπό β) και γ) με άκρως δυσμενείς συνέπειες για την πορεία του κράτους και της κοινωνίας. Τα διλήμματα ήσαν πρωτίστως γεωπολιτικά, ιδίως τα β) και γ), αλλά επίσης αντανακλάσεις διαφορισμών της νεαρής ελληνικής κοινωνίας. Στην υπέρβαση του α) διλήμματος συνετέλεσε η κατάληψη των Δωδεκανήσων από την Ιταλία, η ενίσχυση του στρατού και του στόλου, η εθνικιστική στροφή των Νεοτούρκων, η εκτίμηση για δυνατότητα κερδών στον Μακεδονικό χώρο αλλά και επιρροή ξένων Δυνάμεων, θετικά της Ρωσίας αλλά επίσης της Αγγλίας η οποία έχει πάρει αποστάσεις από την Τουρκία. Το β) δίλημμα οδήγησε στον εθνικό διχασμό (Φεβρουάριος 1915). Ο Βενιζέλος είχε ορθώς εκτιμήσει την δυνατότητα της Entente, συμμαχίας ναυτικών και ηπειρωτικών δυνάμεων, να επικρατήσει στον αμφίρροπο αγώνα. Απεναντίας ο βασιλιάς Κωνσταντίνος (και ο Ιωάννης Μεταξάς) δεν εκτιμούσαν ορθά την δυναμική των πραγμάτων. Αποτιμούσαν πάντως με ακρίβεια το απρόσφορο των υπερπόντιων παραχωρήσεων που υποσχόταν η Entente (Ιανουάριος 1915) στη δυτική Μικρά Ασία, καθώς Θράκη, Κωνσταντινούπολη και τα Στενά είχαν τότε επιδικαστεί στη τσαρική Ρωσία. Η (γέω-)πολιτική λογική συνηγορούσε υπέρ της εξόδου στον πόλεμο με την Entente, χάριν συμμετοχής από ευνοϊκή θέση στην μεταπολεμική τάξη. Το δέλεαρ της Ιωνίας ήταν δυσανάλογο για την γεωγραφική πραγματικότητα, την δημογραφική βάση και την οικονομική και ηθική αντοχή της χώρας. γ) Μετά την αποχώρηση της Ρωσίας από το προσκήνιο ένεκα της καθεστωτικής αλλαγής, με την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών ο δρόμος ήταν ανοιχτός για αλλαγή στόχευσης. Η Θράκη είχε επιδικαστεί στο σύνολό της οριστικά στην Ελλάδα, εν τούτοις η χώρα παγιδεύτηκε σε μία αδιέξοδη εκστρατεία. Ήταν νομοτελειακή συνέπεια η ελληνική σφήνα να συνθλιβεί και αποβληθεί από τον τουρκικό όγκο. Η μελέτη των συνθηκών, μεταβλητών και σταθερών, καταδεικνύει την διαχρονική αξία της φράσης του Θουκυδίδη «μέγα το της θαλάσσης κράτος» (μεγάλη η σπουδαιότητα του ναυτικού παράγοντα), αναδεικνύει δε τον ρόλο των Στενών (και των νησιωτικών του Αιγαίου διαύλων) στην γεωπολιτική θέαση του κράτους. Η έρευνα περιέλαβε στη συνέχεια την συμβατική αποτύπωση των ισορροπιών που προέκυψαν για το Αιγαίο και την ζώνη των Στενών μετά το τέλος του Α`Π.Π. (περιλαμβανομένης της μικρασιατικής εμπλοκής), δηλαδή τις Συνθήκες των Σεβρών (1920) και της Λωζάννης (1923), και την Σύμβαση του Montreux για το καθεστώς των Στενών (1936).

Subject of the present thesis is the critical appraisal of the geopolitical dilemmas of the Greek state and its leadership at the outset of the 20th century, in particular after the “modernizing” pronunciamientos of Young Turks (1908) and of Goudi in Greece (1909) took shape. These dilemmas became apparent at a time preceding the formation of alliances in the Balkans (1912) and culminated in 1915/1916 when First World War operations reached the Aegean Archipelago. Scrutinizing ex post these dilemmas is of distinct scientific interest of a historical and political nature, as it illuminates fundamental features of modern Greece, a predominantly mediterranean and maritime country. Political decisions, ignoring its quintessential identity, might prove perilous to its vital interests. Geopolitics in the context of the study is the scientific discipline, which examines and analyses the geographical distribution of power in its dynamic expression. In researching this subject, an empirical and eclectic methodological approach was followed, as prescribed by the geopolitical analysis, taking into consideration tenets of the popperian model of trial, verification – falsification. I delved into a deeper inquiry of the geographical aspects of the Greek state, as they were put to the fore and heralded by Ioannis Capodistria, First President of Greece, and as those features are appraised and valued by the classical geopolitical school, especially in the works of Alfred Thayer Mahan. In the framework of the research, an overview was inserted of the beginnings of the Greek statehood and of the long march of the state to its territorial completion and coming of age. Mention was made of the sea blockades imposed by the Powers, aiming at forcing upon nascent Greece desired political choices, a negative privilege of Greece as a coastal and maritime country with a very long shoreline. I depicted the vicissitudes of young Greece, how it managed to navigate in the rough seas of international life, aiming at strengthening its position (Cretan question, “Great Bulgaria”, issue of Macedonia), crisscrossing through competing interests of the European powers and the Ottoman Empire. The process of the symmetrical enlargement of its territory to the south (Creta), north (Epirus, Macedonia) and east (Aegean Island) was highlighted. The virtually intractable dilemmas in a chronological order look, as follows: a) Greece should ally itself with the Ottomans against the young Christian monarchies of the Balkans, or join them, however antagonistic, against the Ottoman Empire ? b) at the outbreak of the Great War. - constant neutrality vis-à-vis the belligerents, in practice favouring the Central Powers, or entry in the war alongside Entente ? c) main axis of territorial /liberating policies of the state should be western Asia Minor, or Thrace (western and eastern) ? The first of these dilemmas was resolved satisfactorily, while the b) and c) were dealt with wrongly, impacting negatively on the course of state and society. The dilemmas, while primarily geopolitical, in particular b) and c), they also reflected divergences if not divisions within the young greek society. The resolution of the a) dilemma was effectively facilitated by Italy’s occupation of Dodecanese, the influence of great powers, primarily at this juncture of Russia but also of Britain which then had distanced itself from Turkey. Contributing factors were also nationalistic, anti-minorities bent of Young Turks, the prospect of territorial gains in the Macedonian space and the strengthening of the Greek army and navy. Dilemma n. 2 led to the national schism (Ethnikos Dikhasmos), February 1915. PM Venizelos had correctly assessed the potential of the Entente, being a bloc of both continental and naval powers, to prevail in this struggle of roughly equal camps. On the other side, the king (and Ioannis Metaxas) were not grasping the dynamics of things to come. Yet, they were accurately appraising the non practicality of overseas concessions promised by Entente (January 1915) along the western Anatolian coast, given that Thrace, Constantinople and the Straits were conceded to tsarist Russia. Geopolitical Logic favoured entry into the war at the side of Entente, with a view to politically enhanced status in the postwar order. The offer of Ionia though was incongruent to the geographic location, demographic base and the economic and moral strength of Greece. c) In the wake of departure of Russia from the stage after October 1917 revolution, the signing of the Treaty of Sevres opened the road for a change of priorities. Thrace as a whole became integral part of Greece. Yet, Greece was entangled in an illusory expedition. As a quasi mechanical consequence, the Greek wedge in Anatolia was wiped out by the Turkish (land-) mass. The study of the geopolitical parameters, both permanent and changing, reaffirms the diachronic value of Thucydides axiom about the preponderance of sea power (μέγα το της θαλάσσης κράτος) ; it also accentuates the key role of the Straits (and of the choke points in the Aegean alike) in the geopolitical outlook of Greece. My treatise also examined the international legal framework, established as a consequence of the new equilibria in the Aegean and the Straits at the end of WW I (including our undertaking in Asia Minor), namely the Treaties of Sevres (1920) and Lausanne (1923), as well as the Convention of Montreux on the regime of the Straits (1936).