Αναπαραστάσεις του ξένου σε ελληνικά εφηβικά μυθιστορήματα

Abstract

Η παρούσα εργασία πραγματεύεται τον τρόπο με τον οποίο αναπαριστάται ο ξένος, και συγκεκριμένα ο εθνοτικός Άλλος σε μυθιστορήματα εφηβικής λογοτεχνίας. Διερευνάται, κατά πόσο αυτά τα λογοτεχνικά έργα, συντελούν στην αποδόμηση ή στην αναπαραγωγή εθνικών στερεοτύπων, προκαταλήψεων και ρατσιστικών συμπεριφορών, και κατά συνέπεια στο κατά πόσο ευνοούν τη δυνατότητα αξιοποίησής τους, στο εκπαιδευτικό πλαίσιο προκειμένου οι μαθητές και οι μαθήτριες να προβληματιστούν, να αναλογιστούν και να ευαισθητοποιηθούν για τα αντίστοιχα θέματα.

Τα εφηβικά μυθιστορήματα που επιλέχθηκαν ως καταλληλότερα για το σκοπό αυτής της εργασίας είναι το Μέσα στις Φλόγες (Διδώ Σωτηρίου,1978), Το Γεφύρι της Ανατολής (Ηρώ Παπαμόσχου, 1995), Η Μοναξιά των Συνόρων (Γλυκερία Γκρέκου, 2013) και Το Φιλί της Λύκαινας (Λότη Πέτροβιτς-Ανδριτσοπούλου, 2016).

Η μεθοδολογία που ακολουθείται στην εξέταση των επιλεχθέντων λογοτεχνικών κειμένων είναι αυτή της πολιτισμικής εικονολογίας, και συγκεκριμένα της «δομικής ανάλυσης» του Pageaux, η οποία αποτελείται από τρία επίπεδα. Στο επίπεδο ανάλυσης, το οποίο είναι ξεκάθαρα επηρεασμένο από τη σημειολογία, στόχος του μελετητή είναι ο εντοπισμός των λέξεων, που αποτελούν το εννοιολογικό και συγκινησιακό οπλοστάσιο, κοινό τόπο του συγγραφέα και του αναγνωστικού κοινού, με το οποίο σκιαγραφείται ο ξένος. Επομένως, αναζητούμε α. λέξεις που εξετάζουμε μέσα στη διπολικότητα του Εγώ/Άλλος, β. επαναλήψεις λέξεων, καθώς «η συνεχής χρήση φορτίζει τις έννοιες και τις κάνει στερεότυπα» & γ. επεξηγηματικές σημειώσεις που υποδηλώνουν την ύπαρξη ξένων στοιχείων. Στο δεύτερο επίπεδο, στο δομικό, το ενδιαφέρον μας και ο στόχος μας είναι ο προσδιορισμός των μεγάλων αντιθέσεων, που δομούν το κείμενο και τις διαπολιτισμικές σχέσεις. Επιπλέον, εξετάζουμε τον τρόπο με τον οποίο δομείται ο «χώρος» και ο «χρόνος», κι εντοπίζουμε στοιχεία που αποκρυσταλλώνουν την ετερότητα όπως π.χ. ενδυμασίες, χειρονομίες, τρόπος ομιλίας, κτλ. Τα αποτελέσματα της διερεύνησης των δύο προηγούμενων επιπέδων, συνιστούν τη βάση του τρίτου επιπέδου ανάλυσης, το επίπεδο του «σεναρίου». Πρόκειται για τον τρόπο με τον οποίο διαρθρώνονται οι εικόνες και συγκροτούν μοτίβα που επαναλαμβάνονται και κυριαρχούν μέσα στο έργο. Σε αυτό το επίπεδο υπάρχει άμεση σχέση με την Κοινωνιολογία, την Ιστορία και την Ανθρωπολογία. Σύμφωνα με τον Pageaux, τελικός στόχος είναι η ανάλυση του λόγου για τον Άλλο όπως αυτός διατυπώνεται και καταγράφεται στην κοινωνική και ιστορική πραγματικότητα και στις διαπολιτισμικές σχέσεις και συμπεριφορές, κειμενικές και εξωκειμενικές.

Στο μυθιστόρημα Μέσα στις Φλόγες, η συγγραφέας αναφέρεται στη Μικρασιατική Καταστροφή και δίνει έμφαση στον ξεριζωμό και τις καταστροφικές συνέπειες που προκάλεσε στις ζωές αυτών που τον βίωσαν. Ιστορικά γεγονότα, προσωπικά βιώματα και μυθοπλαστικά στοιχεία συνθέτουν το σώμα της αφήγησης. οι Μικρασιάτες ως Άλλοι αναγκάζονται να φύγουν από τη γη τη δική τους και των προγόνων τους, κι ερχόμενοι στον ελλαδικό χώρο, σ’ ένα χώρο ανοίκειο, αντιμετωπίζονται εκ νέου, ως Άλλοι από τους Ελλαδίτες. Οι Μικρασιάτες κατά το πέρασμά τους, από την μία πλευρά του Αιγαίου στην άλλη, αυτό που έχασαν ήταν η ταυτότητά τους, η ίδια τους η υπόσταση. Τα στοιχεία όμως της ετερότητάς τους, της διαφοροποίησής τους τόσο από τους Τούρκους όσο και από τους Ελλαδίτες, και η αίσθηση της πολιτισμικής τους υπεροχής (έναντι και των δύο), διατηρήθηκαν και συνέχισαν να αναπαράγονται μέσα από τη συλλογική τους μνήμη.

Στο Γεφύρι της Ανατολής, μεγαλύτερη βαρύτητα δίνεται στο ταξίδι, στο πέρασμα στην άλλη χώρα στην περιπλάνηση, στο γεγονός ότι η ίδια ιστορία επαναλαμβάνεται σε βάθος χρόνου και το μόνο που αλλάζει είναι τα πρόσωπα. Μέσα στο κείμενο παρατηρούμε πως τα ιστορικά στοιχεία, που του προσδίδουν ρεαλισμό είναι πολυπληθή. Συναντάμε στερεότυπα σχετικά με τους Εβραίους, με τους πρόσφυγες, κτλ. στα οποία η συγγραφέας μέσα από το λόγο και τις πράξεις των ηρώων της, προσπαθεί να απαντήσει με κριτικό τρόπο, προβληματίζοντας τον αναγνώστη, προτρέποντάς τον να αναλογιστεί.

Στο βιβλίο Η Μοναξιά των Συνόρων, μεταφερόμαστε στο κέντρο της Αθήνας, με τη συγγραφέα να εστιάζει περισσότερο στην συνύπαρξη των διαφορετικών λαών και πολιτισμών, και στο τι μπορεί αυτή να προσφέρει και στις δύο πλευρές. Αξιοποιώντας την τεχνική του εσωτερικού μονολόγου (και διαλόγου), και της ημερολογιακής γραφής, η συγγραφέας μέσα από το λόγο των ηρωίδων της, θέτει σε αμφισβήτηση τις στερεοτυπικές αντιλήψεις και την ξενοφοβία που καλλιεργούνται από τα ΜΜΕ. Μέσα από την καταγραφή όσων δεν θέλουν να ξεχάσουν, που αποτελούν μέρος της ταυτότητας τους (προσωπικής, εθνικής, κτλ.) και με την ταυτόχρονη συνδιαλλαγή με τον Άλλο, οι ηρωίδες, έρχονται σε κόντρα και ρήξη με την κυρίαρχη ιδεολογία, που θέλει τον «Άλλο», να είναι επικίνδυνος, υπό πολλές έννοιες, και άρα εχθρός.

Το φιλί της Λύκαινας, αναφέρεται σε ένα πλήθος διαφορετικών ιστοριών προσφύγων και μεταναστών, με κύρια αυτή του παππού του Φραγκή. Αν υπάρχει κάποιο σημείο, το οποίο προβάλλεται περισσότερο είναι αυτό που υποδηλώνεται και ως η αιτία για τη συγγραφή του βιβλίου από τον παππού, η ανάγκη του να αποδείξει ότι ναι μεν έφυγε από την πατρίδα του και το παιδί του, αλλά υπαίτιος για τη φυγή του, δεν ήταν ο ίδιος. Το Φιλί της Λύκαινας, είναι ένα μυθιστόρημα πλούσιο σε διακειμενικότητα και ρεαλισμό, που είναι λες και καταγράφει τη σύγχρονη παγκόσμια πολιτική ιστορία. Καταφέρνει να οριοθετήσει και να προσδιορίσει τον εθνοτικό Άλλο, ως αυτόν που δεν εντάσσεται στη δική μας «φαντασιακή κοινότητα», γιατί απλά διαφέρει, με τη διάκριση αυτή να μην έχει αξιολογικό χαρακτήρα. Από τη μία μεριά οριοθετεί τα πολιτισμικά στοιχεία που ορίζουν το Εμείς και ταυτόχρονα μας διαφοροποιούν από τους Άλλους. Τους Άλλους που προφανώς και είναι διαφορετικοί όμως μπροστά σε παρόμοιες πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις και φυσικές καταστροφές είμαστε ίσοι και εξίσου αδύναμοι κάποιες φορές να αντεπεξέλθουμε στις νέες συνθήκες χωρίς βοήθεια

Συμπερασματικά θα λέγαμε πως και τα τέσσερα έργα είναι μυθιστορήματα, τα οποία βρίθουν από στοιχεία που τους προσδίδουν ρεαλισμό, σε συνδυασμό με βιώματα και εμπειρίες των συγγραφέων τους, που τυγχάνει να είναι όλες γυναίκες. Και στα τέσσερα κοινός παρονομαστής είναι η σταδιακή αποδοχή του ξένου και του πολιτισμού του. Του ξένου που σε όλες τις περιπτώσεις τα πρωταρχικά συναισθήματα που τον διακατέχουν είναι η μοναξιά και ο φόβος, για το μέλλον του που είναι αβέβαιο, για την ίδια του τη ζωή. Συναισθήματα που ενισχύονται από την κοινωνική αποξένωση και τον στιγματισμό που βιώνουν. Στα βιβλία που αναλύουμε οι συγγραφείς τους, καταφέρνουν μέσα από τις αφηγηματικές τεχνικές, την πλοκή του έργου και την ψυχογράφηση των ηρώων τους, να αποδομήσουν τις στερεοτυπικές αντιλήψεις, που σχετίζονται με τον εθνοτικό Άλλο, προωθώντας ταυτόχρονα ανθρωπιστικά και όχι εθνικιστικά ιδεώδη, προβάλλοντας την πολυφωνία και πολυπολιτισμικότητα μίας κοινωνίας, ως πλεονέκτημα και όχι ως ζήτημα προς επίλυση.