Πολιτικές διαλειτουργικότητας, ηλεκτρονική ταυτοποίηση και υπηρεσίες εμπιστοσύνης: τo ευρωπαϊκό δίκτυο eIDAS: τεχνολογική δομή, υπηρεσίες και πολιτικές

Abstract

Μία σύγχρονη οικονομία που επιδιώκει να είναι ανταγωνιστική, προσπαθεί να επιτύχει τα μέγιστα δυνατά αποτελέσματα με χρήση των ελάχιστων κατά το δυνατό πόρων. Η δημιουργία κοινών, επαναχρησιμοποιήσιμων υποδομών, υπηρεσιών και διαδικασιών αποτελεί σύγχρονο στρατηγικό στόχο, διότι μία επένδυση σε μία υποδομή που αναπτύσσεται μία φορά, αξιοποιείται σε πολλαπλούς διαφορετικούς επιχειρησιακούς τομείς. Στο πλαίσιο αυτό η διαλειτουργικότητα αποτελεί θεμέλιο λίθο μίας σύγχρονης οικονομίας αλλά και βασικό συστατικό στοιχείο για την αποδοτική και αποτελεσματική λειτουργία της δημόσιας διοίκησης. Οι πρόσφατες εξελίξεις για τη Δημόσια Υγεία, κυρίως εξαιτίας του Cοvid-19 προώθησαν έντονα την ανέπαφη οικονομία, δηλαδή την ψηφιοποίηση των υπηρεσιών και των καθημερινών λειτουργιών προκειμένου να είναι εφικτή ή τήρηση των κανόνων κοινωνικής αποστασιοποίησης που επέβαλαν οι συνθήκες της πανδημίας. Η δημιουργία διαλειτουργικών υπηρεσιών που αξιοποιούν υφιστάμενες υποδομές, υπηρεσίες και ανταλλάσσουν δεδομένα χωρίς να απαιτείται φυσική αλληλεπίδραση μεταξύ των εμπλεκομένων είναι προαπαιτούμενο για την ψηφιοποίηση της Οικονομίας και της Δημόσιας Διοίκησης. Στο πλαίσιο της εργασίας προτείνεται μία διαδικασία για το στρατηγικό και επιχειρησιακό προγραμματισμό διαλειτουργικών δημοσίων υπηρεσιών αναγνωρίζοντας τις υφιστάμενες αδυναμίες της Ελληνικής Δημόσιας Διοίκησης και των ενεργειών που πρέπει να πραγματοποιηθούν προκειμένου να είναι εφικτή η επιτυχής υλοποίηση αυτών. Βασικά στάδια αυτής της διαδικασίας είναι: 1) Η διαμόρφωση στρατηγικών στόχων 2) Ο στρατηγικός σχεδιασμός 3) Η ανάπτυξη του επιχειρησιακού σεναρίου, με την αναγνώριση και συμπερίληψη ήδη υφιστάμενων διαλειτουργικών υπηρεσιών 4) Η διαχείριση έργου και διαχείριση πόρων 5) Η αξιολόγηση επιδόσεων 6) Η καταγραφή διαλειτουργικής υπηρεσίας σε μητρώο διαλειτουργικών υπηρεσιών Σε ότι αφορά στην Ελλάδα η υπουργική απόφαση που περιγράφει το Ελληνικό Εθνικό Πλαίσιο Διαλειτουργικότητας (Greek e-GIF) εκδόθηκε το 2012 με τον τίτλο «Ελληνικό Πλαίσιο Παροχής Υπηρεσιών Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης» (ΦΕΚ 1301/Β’/12-04-2012). Έκτοτε δεν έχει γίνει επικαιροποίηση του πλαισίου με αποτέλεσμα σημαντικές εξελίξεις όπως π.χ. αυτή του κανονισμού eIDAS να μην έχουν ληφθεί υπόψη. Στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας προτάθηκαν τα σημεία βελτίωση και επικαιροποίησης, πολλά από τα οποία ενσωματώθηκαν στον νόμο για την Ψηφιακή Διακυβέρνηση (Ν.4727/2020). Για το ζήτημα των απαραίτητων ψηφιακών δεξιοτήτων αναλύθηκαν τα αντίστοιχα προφίλ τόσο για τους πολίτες όσο και τους επαγγελματίες που αναπτύχθηκαν κατά την τελευταία δεκαετία στην Ευρώπη αναδεικνύοντας τις ψηφιακές δεξιότητες που είναι απαραίτητες για τη διαλειτουργικότητα. Το ψηφιακό διαλειτουργικό περιβάλλον οφείλει να δημιουργεί ένα κλίμα εμπιστοσύνης, που εδραιώνεται θεσμικά και ουσιαστικά σε αξιόπιστες πηγές που ελέγχονται από δημόσιες αρχές οι οποίες διαφυλάττουν το δημόσιο συμφέρον. Το 2014 εγκρίθηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο, ο κανονισμός για τις ηλεκτρονικές υπηρεσίες ταυτοποίησης και εμπιστοσύνης για ηλεκτρονικές συναλλαγές στην εσωτερική αγορά. Μια σημαντική πτυχή του κανονισμού eIDAS είναι η αμοιβαία αναγνώριση των εθνικών μέσων ηλεκτρονικής ταυτοποίησης από τα άλλα κράτη μέλη. Ο σκοπός του κανονισμού eIDAS είναι: i) να διασφαλίσει ότι τα φυσικά πρόσωπα και οι επιχειρήσεις μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα εθνικά ηλεκτρονικά αναγνωριστικά τους (π.χ. ηλεκτρονικές ταυτότητες) για να αυθεντικοποιηθούν σε δημόσιες υπηρεσίες που προσφέρονται από άλλες χώρες της ΕΕ και ii) να αυξήσουν την εμπιστοσύνη μεταξύ των ενδιαφερομένων μερών στην εσωτερική αγορά. Η εφαρμογή του κανονισμού eIDAS είναι ένα ζήτημα που επηρεάζει: α) σε επίπεδο πολιτικής διαφορετικές τομεακές πολιτικές όπως π.χ. για τον ακαδημαϊκό χώρο, την υγεία, τη φορολογία, τα τελωνεία και οριζόντιες πολιτικές όπως για τη προστασία δεδομένων και τις πολιτοκεντρικές υπηρεσίες, β) σε επιχειρησιακό επίπεδο εμπλέκει διάφορους οργανισμούς όπως την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, τον ENISA , το ETSI , τις αρμόδιες αρχές από τα κράτη μέλη, τους μηχανισμούς χρηματοδότησης, όπως το πρόγραμμα CEF Telecom, το πρόγραμμα Horizon και γενικά τα διαρθρωτικά, επενδυτικά ταμεία και το ταμείο ανάπτυξης, γ) σε τεχνικό επίπεδο σαφείς προδιαγραφές, διαφορετικές υλοποιήσεις αναφοράς, δομικά στοιχεία λογισμικού, πλατφόρμες δοκιμών και ελέγχων κ.λπ. Μια μεγάλη πρόκληση για τον κανονισμό eIDAS είναι να δημιουργηθεί ένα μοντέλο διασφάλισης της ιδιωτικής ζωής που θα σέβεται τις διατάξεις του GDPR, δηλαδή να παρέχει ένα ασφαλές, αξιόπιστο περιβάλλον πληροφοριών που θα εμφανίζει μόνο τα προσωπικά δεδομένα που κάθε φορά απαιτούνται για την παροχή μιας συγκεκριμένης ψηφιακής υπηρεσίας. Σε αυτή την κατεύθυνση μία πολλά υποσχόμενη τεχνολογία είναι αυτή των Self-Sovereign Identities (SSI) και ειδικότερα των επαληθεύσιμών διαπιστευτηρίων (Verifiable Credentials-VC). Προκειμένου να αυξηθεί το επίπεδο διασφάλισης ποιότητας των πληροφοριών που παρέχονται και να καλυφθεί θεσμικά η τεχνολογία των SSI, προτείνεται στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας η διασύνδεση με τα στοιχεία της ηλεκτρονικής ταυτότητα που παρέχονται από τον μηχανισμό του κανονισμού eIDAS. Στο πλαίσιο της εργασίας αναλύεται ως μελέτη περίπτωσης ο τρόπος εφαρμογής των ανωτέρω στην πολιτική για τον Ευρωπαϊκό Χώρο Εκπαίδευσης και ειδικότερα για την κινητικότητα φοιτητών και ακαδημαϊκού προσωπικού στο πλαίσιο του προγράμματος ERASMUS. Επιπρόσθετα με αφορμή την απαίτηση ελέγχου διαφόρων εγγράφων που έχουν θεσμοθετηθεί στο πλαίσιο της πανδημίας του Covid-19, προτείνεται βασισμένος στις ίδιες αρχές, ο σχεδιασμός ενός συστήματος διαλειτουργικών υπηρεσιών που προσφέρουν τη δυνατότητα: α) να διαχειρίζεται ο χρήστης άμεσα και να επαληθεύει ένα ευρύ φάσμα πιθανών ψηφιακών εγγράφων, όπως βεβαιώσεις, πιστοποιητικά κλπ. και β) να ελέγχεται η πρόσβαση σε ένα εσωτερικό ή εξωτερικό χώρο, βάσει διαπιστευτηρίων, ειδικά για τις περιπτώσεις που πραγματοποιείται με παρέμβαση ανθρώπου με χρήση έξυπνων συσκευών ή συσκευών Internet of Things (IoT). Η προτεινόμενη προσέγγισή επιπρόσθετα αξιοποιεί τις δυνατότητες των τεχνολογιών για ταυτότητες μίας χρήσης (Disposal Identities) για να επιτρέψει την επαλήθευση ενός ψηφιακού εγγράφου και τον έλεγχο πρόσβασης. Προς αυτήν την κατεύθυνση, εισάγεται η έννοια των «παραγώγων» (derivative) επαληθεύσιμων διαπιστευτηρίων (VC) που ισχύουν για περιορισμένο χρόνο και χώρο. Στο ίδιο πλαίσιο προτείνεται και ένα υποσύστημα για το μετασχηματισμό των VC σε μορφή που ένας άνθρωπός ή μία συσκευή να μπορεί να τα ερμηνεύσει και επαληθεύσει. Με αυτές τις υπηρεσίες αναδεικνύεται η επίδραση του κανονισμού eIDAS στην υλοποίηση πολιτικών για τη δημόσια υγεία, που όμως μπορεί να επεκταθεί σε μία ευρύτερη γκάμα εφαρμογών, όπως αυτές για σημεία ελέγχου αεροδρομίων, σιδηροδρομικών σταθμών, ελέγχων επιβίβασης και πρόσβασης σε φυσικούς χώρους, εφαρμόζοντας του κανόνες κοινωνικής αποστασιοποίησης μεταξύ του ελεγκτή και του υποκειμένου του ελέγχου.