Κοινωνικές όψεις της πορνείας στην αρχαία Ελλάδα: οι εταίρες

Abstract

Οι γυναίκες του περιθωρίου και του υποκόσμου φαίνεται να απασχόλησαν τους αρχαίους Έλληνες από πολύ νωρίς, σχεδόν ταυτόχρονα με την εμφάνιση του χρήματος και της νομισματοκοπίας. Πόρνες, εταίρες και ιερόδουλες συμπλέκονται στο κοινωνικό υπόβαθρο της γυναικείας σεξουαλικής αυτοδιάθεσης. Οι ανυπόληπτες εκπορνευόμενες γυναίκες διαφέρουν παρασάγγας από τις αξιοσέβαστες ελεύθερες γυναίκες του αθηναϊκού γυναικωνίτη και του ρωμαϊκού atrium: οι χειραφετημένες ρωμαίες δέσποινες δεν αποκλείονταν από τη δημόσια κοινωνική και πολιτική σφαίρα, όπως συνέβαινε με τις Αθηναίες ομόλογές τους. Ο Σόλωνας, διακρίνοντας πρώτος την καίρια σημασία της προστασίας του θεσμού του γάμου και της νομιμοποίησης της πορνείας, εισάγει ένα λεπτομερές νομοθετικό πλαίσιο, απαραίτητο για την εύρυθμη λειτουργία της πόλης. Το διορατικό του βλέμμα οδηγεί στην αύξηση του πλούτου των ταμείων της Αθήνας, πρακτική που ακολούθησαν αργότερα οι ρωμαίοι αυτοκράτορες με τη φορολόγηση του αγοραίου έρωτα, ίσως ορισμένες φορές υπέρ του δέον. Έτσι, η πορνεία λειτούργησε ως ρυθμιστής της αθηναϊκής και ρωμαϊκής ηθικής, προασπίζοντας τον θεσμό του γάμου και διατηρώντας τις απαραίτητες αποστάσεις των ανδρικών γενετήσιων ορμών από τις συζύγους και τις θυγατέρες των πολιτών. Ανάμεσα στις κοινές γυναίκες των πορνείων των ρυπαρών δρόμων και τις πολύφερνες εταίρες, οι δεύτερες είναι εκείνες που κρατούν την πρωτοκαθεδρία στη βιομηχανία του έρωτα. Κατά την διάρκεια της νεότητάς τους, η επιρροή που ασκούν στους εύρωστους πολίτες αλλά και στους ξένους είναι ανάλογη των προτερημάτων τους. Μολαταύτα, η έλευση του γήρατος δεν σήμαινε τον πλήρη παραγκωνισμό τους από τη βιομηχανία του πληρωμένου έρωτα. Αντίθετα, μετατρέπονταν σε προαγωγούς νεότερων κοριτσιών, τα οποία όφειλαν να μυήσουν στα μυστικά του αγοραίου έρωτα, μέσω μιας χρονοβόρας και πολύπλευρης διαπαιδαγώγησης. Άλλωστε, η εμπορευματοποίηση των γενετήσιων ορμών ήταν μια καλοστημένη προσοδοφόρα επιχείρηση, τα γρανάζια της οποίας κινούσαν πάντοτε οι ανυπόληπτοι πορνοβοσκοί. Ωστόσο, η πλέον προβληματική κατηγορία εκδιδομένων γυναικών θεωρείται εκείνη των ιερόδουλων. Οι πενιχρές πληροφορίες που αντλούμε από τις γραμματειακές πηγές δεν επαρκούν ώστε να μας οδηγήσουν στη σκιαγράφηση του βίου τους, μολονότι γνωρίζουμε ότι έχαιραν ιδιαίτερης εκτίμησης λόγω του οιονεί δημόσιου λειτουργήματός τους στον ελλαδικό χώρο. Οι ιερόδουλες δεν κινούνται εντός των πλαισίων της «κανονικότητας» που προάγει η αθηναϊκή κοινωνία, ούτε όμως μπορούν να θεωρηθούν σύμπτωμα της «έκλυσης» των ηθών της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Οι ίδιες δεν βρίσκονται στο κοινωνικό περιθώριο, αλλά ισορροπούν μεταξύ ευταξίας και «μη κανονικότητας». Η επιμονή των Αθηναίων για την ταξινόμηση της γυναικείας σεξουαλικότητας έρχεται σε πλήρη αντιδιαστολή με την παντελή έλλειψη ενδιαφέροντος των Ρωμαίων για τις διακρίσεις της πορνείας ή τη συγκρότηση μιας σαφούς ιεραρχίας της πορνείας, γεγονός το οποίο προκαλεί εντύπωση, σύμφωνα με σύγχρονους μελετητές. Η λέξη πόρνη στη λατινική γλώσσα έχει αρκετά συνώνυμα, τα οποία όμως περιστρέφονται γύρω από τις μεθόδους προσέλκυσης και τις παροχές υπηρεσιών. Ωστόσο, αδυνατεί να εμβαθύνει στις ουσιαστικές διαφοροποιήσεις των εκπορνευομένων γυναικών και τη συμβολή τους στη βιομηχανία του πληρωμένου έρωτα. Έτσι, οι όροι lupa (πόρνη) και delicata (εταίρα) χρησιμοποιούνται σχεδόν αδιακρίτως στην αυτοκρατορία, με μοναδική πιθανώς εξαίρεση τον υπαινιγμό κάποιας διαφοράς στον τρόπο αυτοδιάθεσης του χρόνου και του σώματος τους. Η πορνεία, λοιπόν, αποφέρει μεγάλα χρηματικά οφέλη, όχι όμως χωρίς τις αναμενόμενες απώλειες. Περιουσίες εύπορων θερμόαιμων νεαρών εξανεμίζονται για την ενοικίαση της συντροφιάς ή της συντήρησης μιας εταίρας, θέτοντας έτσι σε κίνδυνο την εύρυθμη λειτουργία των πόλεων. Άλλωστε, η οικονομία του δώρου, ένα θολό πεδίο στο οποίο κινούνται οι εταίρες, προβλημάτισε αρκετούς αρχαίους συγγραφείς και φιλοσόφους, όπως τον Σωκράτη, εάν κρίνουμε από τη γνωστή συζήτησή του με τη φημισμένη εταίρα Θεοδότη. Στο πεδίο της πολιτικής, η εκπόρνευση θεωρείται «μέγα αμάρτημα». Μολονότι αρκετές εταίρες στην κλασική Αθήνα σύρθηκαν σε δίκη, όπως η Νεαίρα και η Φρύνη, λόγω του φόβου προσχώρησής τους στους κύκλους της αριστοκρατίας ή τον φόβο νόθευσης του αίματος των πολιτών, δεν υπάρχουν αρκετές αποδείξεις για τη συμμετοχή τους σε πολιτικές συνωμοσίες. Αντιθέτως, στη ρωμαϊκή κοινωνία οι πόρνες φαίνεται να διαδραματίζουν καίριο ρόλο, εάν δεχτούμε τα όσα ισχυρίζεται ο Κικέρωνας στους δικανικούς του λόγους. Η προϋπάρχουσα αυστηρή ρωμαϊκή ηθική επηρεάζεται δραστικά από την εισαγωγή του «ελληνικού τρόπου ζωής». Εξάλλου, η αυτοκρατορική Ρώμη αποτελεί έναν πόλο έλξης όχι μόνο για τους λαούς της Δύσης και της Ανατολής, οι οποίοι βρίσκονται υπό την κυριαρχία της, αλλά και για τους ξένους. Η συντηρητική δημοκρατία έρχεται σε πλήρη αντιδιαστολή με τα νέα ελευθεριάζοντα ήθη της αυτοκρατορίας, την αλαζονική επίδειξη του πλούτου και την εξαθλίωση. Μια πόλη διπολικών αντιθέσεων, όπου η ένδεια συμβαδίζει με τη χλιδή. Η αυτοκρατορική Ρώμη είναι η πόλη των απολαύσεων και των ηδονών παντός είδους. Ωστόσο, μια πόλη που δομήθηκε από τη βία ήταν αναμενόμενο να παράγει βία. Απολαύσεις και συγκρούσεις, ευημερία και ένδεια στοιχειοθετούν έναν κόσμο αντιθέσεων. Έτσι, εντός αυτού του πλαισίου, ο Πλαύτος και ο Τερέντιος προβάλλουν στα έργα τους την εικόνα των infames personae: της πόρνης και του αχρείου προαγωγού, χρωματίζοντας ζοφερά τον καμβά του υποκόσμου της Αυτοκρατορίας.