Άτυπες μορφές εκπαίδευσης της γυναίκας στην αρχαιότητα: τα πρότυπα μιας κοινωνικής ελίτ

Abstract

Κατά την αρχαιότητα, όπως ορίζεται στο πλαίσιο του παρόντος πονήματος, η γυναίκα επιφορτίζεται με μία πολύ συγκεκριμένη κοινωνική αποστολή, να γίνει πρωτίστως σύζυγος και, κατόπιν, μητέρα. Από την αποτελεσματική εκπλήρωση της αποστολής αυτής, ειδικά εκ μέρους της γυναίκας που ανήκει στην κοινωνική ελίτ, εξαρτάται η επιβίωση και η διαιώνιση της ίδιας της πόλης. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο, από τη στιγμή που θα έρθει στον κόσμο, πρέπει να διδαχτεί και, έπειτα, να εσωτερικεύσει τον προορισμό του φύλου της, αλλά και τις αξίες και την ευθύνη που φέρει η κοινωνική της κατηγορία. Κάτι τέτοιο επιτυγχάνεται μέσω των ποικίλων μορφών άτυπης εκπαίδευσης, στην οποία η γυναίκα μετέχει δια βίου. Το ρόλο των άτυπων δασκάλων της αναλαμβάνουν η μητέρα, οι ομόφυλες συγγενείς της, οι φίλες, ο σύζυγος και, φυσικά, το ευρύτερο κοινωνικό της περιβάλλον. Παράλληλα, τα γνωστικά πεδία, με τα οποία εξοικειώνεται, κατά τη διάρκεια της συγκεκριμένης εκπαιδευτικής διαδικασίας - οικιακή διαχείρηση, παιδιά, καλλωπισμός, προσωπική περιποίηση και αυτοσυνείδηση, θρησκευτική θεωρία και πρακτική, κοινωνική, πολιτική και λοιπή επικαιρότητα της πόλης και, ίσως, ανάγνωση, γραφή, αριθμητική, και αθλητισμός - λαμβάνουν τέτοιο περιεχόμενο, ώστε, τελικά, να εξυπηρετούν τη συντήρηση της ήδη δομημένης κοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας. Το ίδιο φαίνεται να ισχύει και για τη γυναίκα που δεν ανήκει στην κοινωνική ελίτ, αλλά και για εκείνη που ζει σε κοινωνίες που εννοιολογούμε ως εξαιρετικές περιπτώσεις, όπως η Σπάρτη, η Λέσβος, και η ουτοπική Πολιτεία του Πλάτωνα. Στο πλαίσιο αυτών, δίνεται η ευκαιρία στη γυναίκα να μετάσχει μιας συστηματικής και οργανωμένης εκπαίδευσης, η οποία αφενός ξεφεύγει από τα όρια της άτυπης, και αφετέρου ομοιάζει σε κάποια σημεία με εκείνη των ανδρών, μια και αφορά γνωστικά πεδία, όπως η εκγύμναση του σώματος, ο εγγραμματισμός και οι τέχνες. Όλα τα παραπάνω δημιουργούν την εντύπωση ότι το περιεχόμενο της γυναικείας γνώσης στην αρχαιότητα επαναλαμβάνεται αυτούσια και γραμμικά ανά τους αιώνες, χωρίς να σημειώνει οποιαδήποτε αξιόλογη αλλαγή ή πρόοδο, κατά τον τρόπο που εξελίσσεται το αντίστοιχο ανδρικό. Πρόκειται για μία στερεότυπη αντίληψη, η απαλλαγή από την οποία θα ξαναδώσει στη γυναίκα της αρχαιότητας την ανθρώπινη υπόσταση που της αναλογεί. Ενός, δηλαδή, πλάσματος το οποίο διαθέτει τουλάχιστον το ίδιο επίπεδο διανοητικής ικανότητας, επινοητικότητας, δημιουργικότητας και φαντασίας με το άλλο φύλο.

In antiquity, as chronologically defined for the purposes of this thesis, woman has to accomplish a very specific mission in society. First and foremost she has to become a wife and, secondly, a mother. Effective performance of this mission, especially by women belonging to the social elite, determines the survival and perpetuation of the polis itself. For that reason, since birth, she has to learn and internalise what her gender is destined to and, at the same time, the values and duties of her social category. Various forms of informal education, that she has to join throughout life, make this aim feasible. Her mother, her female relatives and friends, her husband and, of course, her wider social surrounding hold the role of her informal instructors. Furthermore, the content of the cognitive fields a woman gets familiar with by means of informal education - household economy, children, beauty / body treatment and self-conciousness, religious beliefs and practices, social, political and other current affairs of polis and, maybe, reading, writing, arithmetics and gymnastics - aim at maintaining the already structured social and political reality. The same applies to women who do not belong to the social elite, as well as to the ones living in idiosyncratic societies like those of Sparta, Lesvos and the Plato’ s utopian “Politeia”. In these societies women have the opportunity to attend to a systematic and organised education similar to that received by men, which includes cognitive fields such as physical education, literacy and arts. In general, one gets the impression that the content of female knowledge in antiquity repeats itself unchangeable over the ages without the remarkable evolution that characterizes male knowledge. It is obvious that this stereotypic point of view deprives woman in antiquity of her human, and certainly not only male, characteristics, such as smartness, inventiveness, creativity and, finally, imagination.