Απόψεις εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης σχετικά με την επαγγελματική ικανοποίηση τους, μέσα από τις συνθήκες εργασίας των σχολείων τους: η περίπτωση της Ανατολικής Αττικής του Νομού Αττικής

Abstract

Η εργασιακή ικανοποίηση των εκπαιδευτικών συνιστά ένα ζήτημα το οποίο συγκεντρώνει παραδοσιακά σημαντικό ενδιαφέρον. Η εργασιακή ικανοποίηση συνδέεται με υψηλότερη οργανωσιακή απόδοση και μικρότερη πιθανότητα εγκατάλειψης της εργασίας από πλευράς των εκπαιδευτικών. Το συγκεκριμένο θέμα οριοθετείται εννοιολογικά από την έννοια της εργασιακής ικανοποίησης. Εξετάζεται συνεπώς μια παράμετρος αντιλαμβανόμενη από πλευράς των εκπαιδευτικών, η οποία προσανατολίζεται εννοιολογικά στο εργασιακό τους περιβάλλον. H έρευνα δεν επικεντρώνεται σε κάποιο αντικειμενικό βαθμό και δείκτη ικανοποίησης από πλευράς των εκπαιδευτικών που συμμετείχαν, όντας δηλαδή φαινομενολογική. Στόχος της μελέτης είναι να εξετάσει το πώς οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί αντιλαμβάνονται την ικανοποίηση και όχι το να επικυρώσει κάποια «αντικειμενική» πραγματικότητα με τρόπο ερευνητικό. Η ερευνητική ικανοποίηση αποτέλεσε επομένως ως έννοια το πρωταρχικό αντικείμενο της έρευνας. Χωρικά το θέμα οριοθετείται στην περιοχή της Ανατολικής Αττικής.Από άποψη βαθμίδας εκπαίδευσης, το θέμα οριοθετείται στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση.Από άποψη χρονική, το θέμα οριοθετείται στην περίοδο του Δεκεμβρίου του 2023, καθώς τότε συγκεντρώθηκαν τα δεδομένα της συγκεκριμένης έρευνας. Πρόκειται για μια περίοδο μετά το πέρας της πανδημίας COVID-19, που αναμενόμενα επηρέασε τα επίπεδα ικανοποίησης των εκπαιδευτικών, ως συνάρτηση μεταβολών όπως η τηλεκπαίδευση και η απορρύθμιση του εκπαιδευτικού έργου. Σκοπός της συγκεκριμένης μελέτης ήταν η διερεύνηση του επιπέδου της εργασιακής ικανοποίησης και των παραγόντων στους οποίους αποδίδεται η ανάπτυξη αυτής. Η συγκεκριμένη έρευνα βασίστηκε σε τρεις κεντρικές ερευνητικές υποθέσεις. Η πρώτη ερευνητική υπόθεση είχε να κάνει με την ύπαρξη χαμηλών επιπέδων εργασιακής ικανοποίησης. Η δεύτερη υπόθεση της έρευνας είχε να κάνει με τις ενδεχόμενες διαφορές της ικανοποίησης μεταξύ των μόνιμων και των αναπληρωτών εκπαιδευτικών.Η τρίτη υπόθεση της έρευνας αφορά την απουσία σημαντικών διαφορών με βάση λοιπούς παράγοντες. Η παρούσα έρευνα ήταν ποσοτική και συγχρονική. Ποσοτική διότι στόχευσε στη διαπίστωση του βαθμού επαγγελματικής ικανοποίησης των εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης της Ανατολικής Αττικής, καθώς και στη διερεύνηση παραγόντων που ενδεχομένως να σχετίζονται με την επαγγελματική ικανοποίηση αυτών των εκπαιδευτικών.Πρόκειται για έναν ερευνητικό σχεδιασμό ο οποίος ενδείκνυται όταν είναι ξεκάθαρες οι σχέσεις αιτίου και αιτιατού ανάμεσα στις εξεταζόμενες μεταβλητές, καθώς η αξιολόγηση δύο χαρακτηριστικών στην ίδια χρονική στιγμή ενδεχομένως να προκαλεί σύγχυση για το πιο χαρακτηριστικό επιδρά στο άλλο. Στη συγκεκριμένη ωστόσο περίπτωση ήταν προφανές πως η εργασιακή ικανοποίηση θα μπορούσε μόνο να επηρεάζεται από άλλους παράγοντες, όπως για παράδειγμα το φύλο των εκπαιδευτικών, και όχι να τους επηρεάζει. Κατά συνέπεια, η χρήση ενός συγχρονικού ερευνητικού σχεδιασμού θεωρήθηκε πως εξυπηρετεί τη φύση και τη στόχευση της μελέτης. Η συγκεκριμένη μελέτη εξέτασε τα επίπεδα εργασιακής ικανοποίησης των εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης της Ανατολικής Αττικής και τους παράγοντες που συνδέονται με αυτά.Το δείγμα της έρευνας αποτελούνταν από 80 εκπαιδευτικούς Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης. Μοναδικό κριτήριο εισαγωγής ήταν το να διδάσκουν σε σχολείο της Ανατολικής Αττικής. Η συλλογή των δεδομένων πραγματοποιήθηκε με τη χρήση ενός προγενέστερου ερωτηματολογίου, το οποίο αξιολογεί τα επίπεδα εργασιακής ικανοποίησης των εκπαιδευτικών. Στη συγκεκριμένη μελέτη χορηγήθηκε ένα ερωτηματολόγιο προς τους εκπαιδευτικούς, το οποίο αποτελούνταν από κοινωνικοδημογραφικά δεδομένα και από ερωτήσεις οι οποίες σχετίζονταν με την ικανοποίηση από την εργασία. Το ερωτηματολόγιο αυτό αποτελούνταν επομένως από επιμέρους τμήματα. Αρχικά, καταγραφόταν η οργανικότητα του σχολείου και εν συνεχεία ζητούνταν από τους εκπαιδευτικούς να συμπληρώσουν πληροφορίες σχετικά με το φύλο τους (άντρας/ γυναίκα), με την ηλικία τους (κάτω από 30/ 31-40/ 41-50/ 51 και άνω), με την οικογενειακή τους κατάσταση (έγγαμος/ άγαμος/ άγαμος με παιδιά/ άλλο), με το χρόνο προϋπηρεσίας τους συνολικά στην εκπαίδευση (έτη), με το χρόνο προϋπηρεσίας τους στο σχολείο που βρίσκονται (έτη), με τον ενδεχόμενο τίτλος σπουδών εκτός του διορισμού (δεύτερο πτυχίο ΑΕΙ ή ΤΕΙ/ μεταπτυχιακό/ διδακτορικό/ άλλο), με τη σχέση εργασίας τους (μόνιμος/ αναπληρωτής/ ωρομίσθιος). Εν συνεχεία, ακολουθούσε το ερωτηματολόγιο εργασιακής ικανοποίησης. Το ερωτηματολόγιο αυτό αποτελούνταν συνολικά από 24 επιμέρους ερωτήσεις, οι οποίες βαθμολογούνταν σε μία κλίμακα Likert με τιμές από 1 (καθόλου) έως 5 (πάρα πολύ). Πέραν από το συνολικό σκορ του ερωτηματολογίου, που προέκυψε κατόπιν αθροίσματος των επιμέρους τιμών, στη συγκεκριμένη περίπτωση υπολογίζονταν και ορισμένες υποκλίμακες, οι οποίες αφορούσαν την ικανοποίηση από τις κτιριακές και υλικοτεχνικές υποδομές του σχολείου, την ικανοποίηση από τη σχέση με τους συναδέλφους, την ικανοποίηση από το διευθυντή του σχολείου, την ικανοποίηση από τη σχέση με τους γονείς των μαθητών και την ικανοποίηση από τη δυνατότητα λήψης αποφάσεων. Η πρώτη υποκλίμακα αποτελούνταν από 6 επιμέρους ερωτήσεις, η δεύτερη υποκλίμακα από 4 επιμέρους ερωτήσεις, η τρίτη υποκλίμακα από 6 επιμέρους ερωτήσεις, η τέταρτη υποκλίμακα από 4 επιμέρους ερωτήσεις και η τελευταία υποκλίμακα από 3 επιμέρους ερωτήσεις.Ο δείκτης α για τις επιμέρους υποκλίμακες ήταν 0.83 για την πρώτη, 0.91 για τη δεύτερη, 0.96 για την τρίτη, 0.88 για την τέταρτη και 0.75 για την πέμπτη. Ο δείκτης α για το συνολικό σκορ ήταν 0.92. Το εργαλείο μέτρησης προωθήθηκε στη Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ανατολικής Αττικής και από εκεί στους εκπαιδευτικούς. Η συμπερίληψη συμμετεχόντων στη μελέτη τερματίστηκε μετά από τη συγκέντρωση 80 συνολικά ολοκληρωμένων απαντήσεων. Εν συνεχεία, τα δεδομένα εισήχθησαν στο SPSS προκειμένου να αναλυθούν και το συνολικό αποτέλεσμα του ερωτηματολογίου προέκυψε κατόπιν αθροίσματος των επιμέρους τιμών. Όπως διαπιστώθηκε από την περιγραφική ανάλυση των δεδομένων, τα επίπεδα εργασιακής ικανοποίησης των εκπαιδευτικών της έρευνας ήταν μέτρια προς ψηλά. Οι εκπαιδευτικοί της έρευνας παρουσιάζουν μέτρια προς υψηλή εργασιακή ικανοποίηση παρά τις εγγενείς δυσκολίες της εργασίας τους, μια διαπίστωση που μπορεί να αποδοθεί με βάση τη θεωρία του Maslow. Σύμφωνα με τον Maslow (1943: 370-396), οι ανθρώπινες ανάγκες βρίσκονται σε ιεραρχική σειρά, που κυμαίνεται από βασικές φυσιολογικές απαιτήσεις έως ψυχολογικές ανάγκες υψηλότερου επιπέδου. Ενώ η διδασκαλία αναμφίβολα παρουσιάζει προκλήσεις, οι εκπαιδευτικοί συχνά αποκομίζουν τεράστια ικανοποίηση από την αντιμετώπιση των αναγκών στα υψηλότερα επίπεδα της ιεραρχίας. Η επαγωγική ανάλυση των δεδομένων δεν οδήγησε σε σημαντικές και ουσιώδεις διαφοροποιήσεις των επιπέδων εργασιακής ικανοποίησης με βάση τα επιμέρους κοινωνικοδημογραφικά χαρακτηριστικά που εξετάστηκαν. Κατά συνέπεια, η εργασιακή ικανοποίηση των εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ανατολικής Αττικής είναι σε γενικές γραμμές κοινή, προκύπτοντας ως συνάρτηση των γενικότερων εμπειριών που αποκομίζουν από την εργασία τους. Σε θεμελιώδες επίπεδο, οι θέσεις εργασίας των εκπαιδευτικών παρέχουν μια αίσθηση οικονομικής ασφάλειας, καλύπτοντας τις βασικές φυσιολογικές τους ανάγκες. Η διασφάλιση αυτών των βασικών αναγκών που ικανοποιούνται επιτρέπει στους εκπαιδευτικούς να επικεντρωθούν στις ανάγκες υψηλότερης τάξης στην ιεραρχία του Maslow. Ανεβαίνοντας στην ιεραρχία αυτής της κλίμακας, οι δάσκαλοι ασχολούνται με την ανάγκη για «ανήκειν» στην ευρύτερη κοινότητα. Το περιβάλλον της τάξης προάγει τις συνδέσεις και τις σχέσεις, τόσο μεταξύ των μαθητών όσο και μεταξύ των μαθητών και των εκπαιδευτικών. Στη συγκεκριμένη έρευνα άλλωστε υπήρχε μια μέτρια προς υψηλή ικανοποίηση όσον αφορά τις σχέσεις με τους συναδέλφους και μέτρια ικανοποίηση όσον αφορά τις σχέσεις με τους γονείς των μαθητών. Η αίσθηση του «ανήκειν» και οι θετικές διαπροσωπικές σχέσεις μέσα στην εκπαιδευτική κοινότητα συμβάλλουν σημαντικά στην ικανοποίηση από την εργασία, αντισταθμίζοντας τις προκλήσεις που μπορεί να αντιμετωπίσουν στην τάξη. Για να ανατραπεί το αρνητικό κλίμα στην εκπαίδευση, χρειάζεται να δημιουργηθεί ένα σύστημα κινήτρων και να αναδειχθούν οι ηθικές αξίες με διαφάνεια και επισημότητα. Πέρα από τις τεχνικές που αναφέρθηκαν, απαιτούνται συγκεκριμένες ενέργειες για την προώθηση της διαφάνειας, την εξάλειψη εξωτερικών παρεμβάσεων, ιδίως κομματικών, την βελτίωση των συνθηκών εργασίας, την εφαρμογή δίκαιου συστήματος αμοιβών και τη δημιουργία εμπιστοσύνης μεταξύ των εκπαιδευτικών και της πολιτικής ηγεσίας του Υπουργείου Παιδείας. Πρόταση για μελλοντική έρευνα είναι η εξέταση περαιτέρω παραγόντων που πιθανώς να συνδέονται με τα επίπεδα εργασιακής ικανοποίησης των εκπαιδευτικών. Στη συγκεκριμένη μελέτη εξετάστηκε η ενδεχόμενη σχέση των επιπέδων εργασιακής ικανοποίησης με διάφορες κοινωνικοδημογραφικές μεταβλητές και παραμέτρους. Δεν υπήρχαν, όπως διαπιστώθηκε, κάποιες στατιστικά σημαντικές σχέσεις μεταξύ αυτών των παραμέτρων και της εργασιακής ικανοποίησης, καθώς παρατηρήθηκαν μόνο ήσσονος σημασίας συσχετίσεις. Απαιτείται επομένως η διερεύνηση άλλων παραγόντων που πιθανώς να συνδέονται με τα επίπεδα εργασιακής ικανοποίησης των εκπαιδευτικών.Τέλος, μία βασική πρόταση αφορά τη διεξαγωγή εξαγωγή μιας ποιοτικής έρευνας για την εξέταση του ίδιου ζητήματος, δηλαδή της εργασιακής ικανοποίησης των εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης της Ανατολικής Αττικής. Με βάση την συγκεκριμένη μελέτη, τα αποτελέσματα ερμηνεύονται ως συνάρτηση της θεωρίας του Maslow, με την μερική κάλυψη των βασικών αναγκών να οδηγεί και στη μερική εργασιακή ικανοποίηση των εκπαιδευτικών. Για να διαπιστωθεί ωστόσο αν οι μέτριες απολαβές συνιστούν τον παράγοντα που οδηγεί στα μέτρα επίπεδα ικανοποίησης, παρεμποδίζοντας τους εκπαιδευτικούς σε μία πλήρη και ολοκληρωτική πορεία προς την αυτοπραγμάτωση, απαιτείται η διεξαγωγή μιας ποιοτικής έρευνας, δεδομένου ότι αυτές ενδείκνυνται για την εις βάθος διερεύνηση ενός ζητήματος, για την ανάπτυξη θεωριών και την πληρέστερη κατανόησή του (Robson, 2002: 121). Συμπερασματικά, η παρούσα μελέτη διαπίστωσε πως τα επίπεδα επαγγελματικής ικανοποίησης των εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ανατολικής Αττικής είναι μέτρια προς υψηλά. Περαιτέρω έρευνα απαιτείται για την πληρέστερη κατανόηση του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνεται η επαγγελματική ικανοποίηση αυτών των εκπαιδευτικών.