Αμφισημίες και έμφυλες ανατροπές στη χειροτεχνία: οι τέχνες του νήματος-κέντημα-πλέξιμο και υφαντική-στη σύγχρονη Ελλάδα

Abstract

Η διατριβή εστιάζει στις τέχνες / χειροτεχνίες του νήματος ως υλικές, σωματικοαισθητηριακές εμπειρίες που συγκροτούν έμφυλες υποκειμενικότητες και κοινωνικότητες. Στο πρώτο μέρος του κειμένου, το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στη μικροκλίμακα των σωματικοαισθητηριακών εμπειριών που ανακύπτουν στο πλαίσιο κάποιων συγκεκριμένων χειροτεχνικών πρακτικών: πλέξιμο με βελόνες, μετρητό κέντημα, υφαντική σε οριζόντιο αργαλειό. Οι κινήσεις των χεριών, οι αφές των δαχτύλων, οι στάσεις των σωμάτων, τα βλέμματα κ.λπ., εξετάζονται ως κιναισθητικές εμπειρίες που διαφέρουν ανάλογα με τις υλικοτεχνικές παραμέτρους της κάθε τεχνικής. Διαπιστώνεται, για παράδειγμα, ότι το πλέξιμο συμβάλλει περισσότερο στη συσχέτιση και επικοινωνία των χειροτεχνισσών σε εξωοικιακούς χώρους, σε αντίθεση με την υφαντική σε οριζόντιο αργαλειό ή με το μετρητό κέντημα που δημιουργούν μια πιο απομονωτική εμπειρία. Στο δεύτερο μέρος του κειμένου, το ενδιαφέρον μετατοπίζεται από το μεμονωμένο υποκείμενο στις χειροτεχνικές συλλογικότητες, εξετάζοντας τις σχέσεις των χειροτεχνισσών τόσο σε φυσικούς χώρους (πχ. εμπορικά καταστήματα, σχολές, καφετέριες κ.λπ.) όσο και εικονικούς (πχ. ομάδες χειροτεχνισσών στο Facebook). Η συντροφική ενασχόληση με το εργόχειρο ερμηνεύεται ως μια πρακτική που μετασχηματίζει τον χρόνο από μη χρήσιμο σε χρήσιμο και από μη κοινωνικό σε κοινωνικό, «βγάζοντας» τις γυναίκες από τα συνήθη όρια τόσο του σπιτιού όσο και των κοινωνικών γνωριμιών. Το σύγχρονο εργόχειρο ως γυναικεία δράση στο δημόσιο χώρο αποτελεί για τις χειροτέχνισσες ένα πεδίο κοινωνικής αναγνώρισης και απόκτησης φήμης, καθώς και πολιτικής ενδυνάμωσης. Στο τρίτο μέρος του κειμένου, η εθνογραφία ακολουθεί το νήμα, καθώς αυτό μετασχηματίζεται σε χειροποίητο τέχνημα: σε πλεκτό ρούχο και σε διακοσμητικό εργόχειρο οικιακού χώρου. Ως εκ τούτου, οι χειροτεχνίες του νήματος μελετώνται όχι στο πλαίσιο του «παράγω», αλλά του «καταναλώνω». Μελετώντας διάφορες καταναλωτικές πρακτικές (ένδυση, διακόσμηση σπιτιού, φροντίδα και συντήρηση, μεταβίβαση εργοχείρων κ.λπ) διαπιστώνεται μια κοινή στάση των χειροτεχνισσών απέναντι στην υλικότητα, που συνοψίζεται στην έννοια της φροντίδας. Η έννοια αυτή βιώνεται καθημερινά μέσα από το σώμα, και ιδιαίτερα μέσα από τα επιδέξια χέρια, τα οποία προσδίδοντας αξία στην ύλη συγκροτούν μια χειροπιαστή κοσμοθεωρία. Η έρευνα αντλεί θεωρητικά ερείσματα από τις νεότερες ανθρωπολογικές προσεγγίσεις του υλικού πολιτισμού. Η μεθοδολογία βασίστηκε αφενός στην έννοια της πολυτοπικής εθνογραφίας και αφετέρου στην πραξεολογική θεώρηση, δηλαδή στη διευρυμένη κατανόηση των ανθρώπων ως σύνθετων υποκειμενικοτήτων που κινούνται στο χώρο και ενσωματώνουν στοιχεία του υλικού περιβάλλοντος.

The thesis focuses on yarn arts/crafts viewed as material, somatosensory experiences which consist of gender-related individual and social experiences. In the first part of the text, the interest lies in the micro-scale of the somatosensory system experiences which arise in the context of specific handicraft practices: knitting, counted-thread embroidery, weaving on a horizontal loom. Hand movements, finger touches, body postures, looks, etc., are examined as kinesthetic experiences which differ depending on the material and technical parameters of each handicraft. It is established, for instance, that knitting contributes more to the women crafters’ interaction and communication outside of the home, as opposed to weaving on a horizontal loom or to counted-thread embroidery, both of which offer more solitary experiences. In the second part of the text, the focus shifts from the individual to social handicraft groups, through the examination of women crafters’ relationships both in brick-and-mortar places (e.g. shops, schools, cafés, etc.) and in virtual ones (e.g. craft groups on Facebook). The companionship of working together on their respective projects is interpreted as a practice that transforms time from useless to useful and from non-social to social, taking women out of the usual boundaries of both their homes and social circles. The modern yarn craft practice, as a female activity in public, serves as a base for the women crafters to become socially visible, famous, and politically empowered. In the third part of the text, the ethnographic research “follows the thread”, as it gets transformed into a handmade artefact: a handknit garment or a decorative piece of work for the home. Therefore, yarn crafts are studied as activities out of the framework of 'production', but within that of 'consumption. Through the study of various consumer practices (clothing, home decoration, care and maintenance, heirloom works etc.) emerges a common attitude of female crafters towards materiality which is summarized in the concept of care. This concept becomes a daily experience for the body, particularly through the dexterous hands, which create a palpable vision of the world, by adding value to matter. The research draws on theoretical data from the latest anthropological approaches to material civilization. The methodology was based on the one hand, on the notion of multi-sited ethnography and, on the other hand, on the praxeological approach, that is, broadly perceiving human beings as complex sensorimotor individuals who move about integrating elements of the material environment.