Το "σχολείο" της φιλοσοφίας: όψεις κοινωνικής ιστορίας στην αρχαία Αθήνα

Abstract

Η παρούσα μελέτη αφορά στην κοινωνική όψη της χρήσης της φιλοσοφίας ως εκπαιδευτικού μέσου στην αρχαία Αθήνα, με χρονολογική εστίαση στην κλασική περίοδο. Η παρούσα μελέτη δεν σχετίζεται τόσο με το εκπαιδευτικό περιεχόμενο και το οιονεί «αναλυτικό» πρόγραμμα των σχολών φιλοσοφίας στην Αθήνα, αλλά με τις κοινωνικές συνιστώσες της φιλοσοφο-κεντρικής εκπαίδευσης που παρεχόταν στους νέους της Αθήνας. Θα μας απασχολήσουν ζητήματα όπως η κοινωνική προέλευση των σχολαζόντων, οι περιορισμοί στις εκπαιδευτικές ευκαιρίες, οι κοινωνικές στοχεύσεις του εκπαιδευτικού προγράμματος και οι πληροφορίες μας για τις γνωστότερες φιλοσοφικές σχολές της Αθήνας – και κυρίως της πλατωνικής Ακαδημίας. Στη μελέτη μας θεωρούμε καταρχήν δεδομένο το γεγονός ότι η αρχαία Αθήνα ήταν μια πόλη που για πολλούς αιώνες ούτε διέθετε ενιαίο εκπαιδευτικό σύστημα ούτε και επιβαλλόταν κάποια στοιχειώδης «ύλη» διδασκαλίας. Ο τρόπος εκπαίδευσης των νέων εναπόκειτο στη γονική πρωτοβουλία. Για τον λόγο αυτό, ο ρόλος της φιλοσοφίας ως ενός είδους «σχολείου» υπήρξε κρίσιμος και, βέβαια, αυτή δε θα μπορούσε να επιτελέσει την αποστολή της αποκομμένη από την κοινωνία. Πιο συγκεκριμένα, στη μελέτη μας αναλύονται στοιχεία των σπουδαζόντων στις σχολές, όπως η ηλικία τους και η κοινωνική τους τάξη, με έμφαση στη σημασία που είχε η κοινωνική διαστρωμάτωση στην πρόσβαση στην εκπαίδευση – είτε λόγω καταγωγής, είτε λόγω διδάκτρων και προσόντων φοίτησης. Στη συνέχεια, συγκεντρώνουμε πληροφορίες σχετικές με την κοινωνική στόχευση της διδασκαλίας της φιλοσοφίας: πού αποσκοπεί, αν επαγγέλλεται τη δυνατότητα διδασκαλίας της αρετής, για ποιους λόγους αποτελεί βασικό τμήμα της εκπαίδευσης των νεαρών Αθηναίων. Γίνεται αναφορά, επίσης, στη σχέση ρητορικής και φιλοσοφίας, καθώς η ρητορική αποτελεί βασικό τμήμα της διδασκαλίας της φιλοσοφίας. Η ρητορική διδασκόταν στην αρχαία Ελλάδα από τον 5ο αιώνα π.Χ., ως η τέχνη του δημόσιου λόγου στις ελληνικές δημοκρατίες και, μετέπειτα, τη ρωμαϊκή res publica. Οι δημόσιες αγορεύσεις προϋπέθεταν το υψηλότερο δυνατό επίπεδο εκπαίδευσης και η ρητορική βρισκόταν στο επίκεντρο της εκπαιδευτικής διαδικασίας στη δυτική Ευρώπη για περίπου δύο χιλιετίες. Η σύνδεση της ρητορικής με τη φιλοσοφία και η χρήση της ως εκπαιδευτικού εργαλείου από φιλοσόφους είναι αδιαμφισβήτητη, γι’ αυτό και θα μελετηθεί στο πλαίσιο της εργασίας μας. Τέλος, θα αξιοποιήσουμε τις πληροφορίες μας για την πλατωνική Ακαδημία και άλλες φιλοσοφικές σχολές στην Αθήνα, ώστε να αποσαφηνίσουμε τον λόγο για τον οποίο δημιουργήθηκαν, ποιοι φοιτούσαν σε αυτές και τι σήμαινε η εκπαίδευση που παρείχαν για μια πόλη, η οποία δεν διέθετε ενιαίο εκπαιδευτικό σύστημα.